بررسی روابط اتحادیه عرب با عراق: بازگشت عراق به نظم عربی

جواد بخشی
مرکز بین المللی مطالعات صلح -IPSC

بیان رخداد:

برگزاری اجلاس سران اتحادیه عرب در شهر بغداد در 29 مارس 2012 و مسائل مطرح شده و موضع‌گیری‌های متفاوت و گاه متضاد هیات‌های عربی حاضر در این اجلاس، به موضوع بررسی‌ها و تحلیل‌های متعددی تبدیل شده است. تحلیلگران از اجلاس سران اتحادیه عرب در عراق به عنوان زمینه ای برای بازگشت عراق به نظم عربی یاد می­کنند. در این مقاله به بررسی رابطه اتحادیه عرب با عراق می­پردازیم.

تحلیل رخداد:

امنیت ملی عرب، به طور معناداری با هویت عربی عراق مرتبط است. بنابراین ورود عنصر شیعی به عراق و بازتعریف عراق جدید شیعی، نظم منطقه­ای عرب را به خطر انداخت. لذا چالشی جدی میان اعراب و عراق جدید، رقم خورد. نفوذ ایران در منطقه عربی، همواره دغدغه سیاست خارجی کشورهای عربی و تهدیدی علیه امنیت ملی عربی و به نوعی خطر راهبردی می­باشد لذا کشورهای عربی سعی کردند تا  با چانه زنی و سیاست مشروط و همکاری محدود با ایالات متحده امریکا و دولت شیعی عراق، از تهدید نظم و سامانه عربی از سوی ایران جلوگیری کنند و از طرفی با ورود به میدان کارزار عراق و حمایت از سکولارهای شیعه، نوبعثی­ها و سنی­ها، نقصان سامانه نظم عربی را جبران کنند. روابط و تعاملات عراق با کشورهای عربی در دوره پساصدام، با تغییر و تحولاتی همراه بوده است. از آنجایی که روابط کنشگران در منطقه تعیین کننده توازن منطقه ای است، با سقوط رژیم بعث و تغییر در ساختار سیاسی عراق، رویکرد غالب در قبال عراق جدید، نفی واقعیتهای نوین و مخالف بود، اما به تدریج مجموعه عواملی چون موفقیت عراق شیعی در ایجاد ثبات و امنیت و مشارکت سنی­ها در روند سیاسی، تلاش برای توازن سازی در برابر نفوذ ایران در عراق و فشار آمریکا بر رهبران عرب، باعث تغییر رویکرد اغلب کشورهای عربی در قبال عراق بود.

اجلاس سران اتحادیه عرب در شرایطی برگزار شد که  یکسال از بیداری اسلامی در منطقه می گذشت و از سوی دیگر در پایتخت عراقی برگزار می شد که 9 سال اشغال آمریکا را تحمل کرده و به تازگی از آن رها شده و در نهایت بحرانهای مهمی چون سوریه، بحرین، یمن و آینده مبهم کشورهای انقلاب کرده مثل مصر، لیبی و تونس بر آن سایه افکنده بود. موضوعات مورد بحث در این اجلاس را تحولات سوریه، یمن، سومالی، آخرین تحولات جاری در عرصه فلسطین، نزاع اعراب- اسرائیل، بلندی‌های جولان، همبستگی حمایت از لبنان تشکیل می داد. به اعتقاد تحلیلگران، این نشست را می‌توان از جنبه‌های سیاسی، دیپلماتیک، رسانه‌ای و حتی امنیتی موفق توصیف کرد[1].

کشورهای شرکت کننده در اجلاس بغداد:

کارشناسان، نشست سران عرب در بغداد را از نظر میزان حضور سران کشورها قابل توجه دانستند. 17 وزیر خارجه عرب در اجلاس وزرای خارجه کشورهای عضو اتحادیه عرب در بغداد حضور داشتند که به ندرت در نشست‌های گذشته این اتحادیه چنین حضور گسترده‌ای ثبت شده بود. همچنین نه نفر از سران کشورهای عربی برای شرکت در اجلاس بغداد وارد این شهر شدند اما از میان سران شش کشور عضو شورای همکاری خلیج فارس فقط امیر کویت به اجلاس بغداد آمد و بقیه كشورهای حوزه خلیج فارس تنها با اعزام نمایندگانی به نیابت از سران خود در این اجلاس مهم شركت کردند. رهبران کشورهای کویت، جیبوتی، سودان، تونس، مجمع الجزایر قمر، فلسطین، سومالی، لبنان و رئیس حکومت انتقالی در لیبی در این اجلاس شرکت کردند. همچنین دبیر كل اتحادیه عرب، دبیركل سازمان ملل، دبیركل سازمان همكاریهای اسلامی و دبیركل پارلمان عربی به عنوان نمایندگان نهادهای بین المللی در این اجلاس حضور داشتند.

حضور امیر کویت در نشست بغداد از نکات برجسته این اجلاس بود زیرا این اولین حضور امیر کویت در عراق پس از اشغال کشورش توسط رژیم صدام حسین به شمار می‌رفت[2]. مطمئنا روابط بهتر دو کشور باعث تحول در مباحث مختلف چه در زمینه های منطقه­ای و چه فرامنطقه ای خواهد شد. همکاری بیشتر در اوپک در بعد اقتصادی، همکاری در سازمان کشور های اسلامی در بعد مذهبی، همکاری در مسئله فلسطین از بعد منطقه ای و سیاسی و همکاری در اتحادیه عرب در ابعاد مختلف، تماما می توانند تحول ساز باشند و با تاثیر بر روابط فی مابین این دو دولت از یک سو و روابط با سایر کشورها از سوی دیگر، کشورهای منطقه را به همگرایی بیشتر سوق دهد. اهمیت گسترش روابط عراق و کویت از دو منظر قابل بررسی است. اول کاهش اختلافات فی مابین این دو کشور و افزایش سطح روابط و ترمیم اثرات ناشی از جنگ عراق علیه کویت است. پس از جنگ عراق و کویت با اقداماتی که در دولت جدید عراق و توسط نوری المالکی به انجام رسید و به ویژه پس از سفرهای اخیر سران دو کشور و بازدیدهایی که مالکی از کویت و پادشاه کویت از عراق داشت روابط دو کشور وارد مرحله جدیدی از همکاری و اعتماد سازی شد. رهبران دو کشور بویژه عراق با توجه به تغییر در شرایط و تحولات جدید منطقه ای و افزایش روابط عراق با کویت فضا برای ترسیم روابط تازه مهیا شده است. هر چند که نباید متعجب بود اگر به طور کامل کویتی ها اعتماد کاملی به عراقی ها نداشته باشند و همچنان نگران از آینده روابط با همسایه خود باشند. همچنان که برخی از دانشمندان روابط بین المللی بر اهمیت و تعیین کنندگی روند ساختارها یا رویه های نهادی تاکید می کنند، همکاری درچارچوب اتحادیه عرب این امکان را به هر دو کشور می دهد تا اختلافات گذشته را فراموش کرده و روابط روبه رشدتری را آغاز نمایند.

بعد دیگر بهبود رابطه با کویت برای عراق این است که این کشور می تواند از طریق حمایت کویت از این کشور روابط خود را با سایر اعضای شورای همکاری خلیج فارس بهتر نماید. کشورهای عضو شورای همکاری خلیج فارس نگاه خاصی به عراق و دولت نوری المالکی دارند و این موضوع عراق را در شرایط خاصی قرار داده و پذیرش آن کشور به عنوان دولتی عرب از سوی برخی از این کشورها در معرض تردید قرار گرفته است. بر این اساس عراق از طریق داشتن روابط دوستانه تر با برخی اعضای شورای همکاری خلیج فارس نظیر کویت و عمان می تواند مشکلات را حل و فصل کرده و بر جناح تندرو شورای همکاری شامل عربستان، امارات و بحرین فشار وارد کنند.

تصمیات نشست بغداد در مورد موضوع سوریه:

موضوع جالب این اجلاس مطرح كردن تحولات سوریه بدون حضور نماینده این كشور به دلیل تعلیق عضویت آن از سوی اتحادیه عرب بود[3]. اتحادیه عرب تلاش داشته که نقش فعالی در تحولات اخیر سوریه داشته باشد و حتی سال گذشته و بعد از توافقی که بین سوریه و اتحادیه عرب به عمل آمد و اعزام ناظرانی از سوی این اتحادیه به سوریه گمان، می رفت که این اتحادیه بتواند تاثیری در جهت تغییر شرایط در سوریه داشته باشد ولی بنا به رویکرد جانبدارانه اتحادیه عرب و عدم توجه به ملاحظات سوریه این اقدامات به شکست انجامید. پیش از برگزاری اجلاس سران اتحادیه عرب، اقدامات بسیاری از سوی کشورهای مخالف حکومت اسد درباره اینکه اجلاس سران، موضع سختی را در قبال سوریه بگیرد، به انجام رسیده بود. در مقابل وزارت امور خارجه سوریه در بیانیه ای تصریح کرد، تا زمانی که نمایندگان سوریه در نشست­های اتحادیه عرب و نهادهای زیر مجموعه آن حضور نداشته باشند، نسبت به ابتکار عمل­های این اتحادیه اهتمام نخواهد داشت[4]. در این اجلاس درباره طرح شش ماده ای کوفی عنان برای حل مسئله سوریه بحث و تبادل نظر شد. در طرح کوفی عنان بر موضوع دست کشیدن کشورهای غربی، عربی و مخالفان از ادامه خشونت ها تاکید شد. سران عرب از این طرح حمایت کرده و خواستار توقف خونریزی در آن کشور شدند[5].

با این حال عراق در شرایطی ریاست اتحادیه عرب را بر عهده گرفته است که از طرف بسیاری از کشورهای عربی بویژه عربستان تحت فشار قرار دارد تا موضع خود را نسبت به سوریه تغییر دهد ولی دولت عراق تاکنون به این خواسته کشورهای عربی پاسخ مثبتی نداده و همچنان معتقد است  تحولات اخیر در سوریه را از طریق رایزنی های سیاسی باید حل نمود. در بحث تحریم سوریه در اتحادیه عرب، عراق موضعی طرفدار سوریه و دست کم بی طرفانه داشت. عراق همچنین به قطر و عربستان برای مسلح کردن مخالفان سوریه واکنش نشان داد و این دو کشور را به دخالت در امور کشورهای منطقه متهم کرد.

اگر دولت مالکی همچنان بخواهد در مقابل خواسته های کشورهایی چون عربستان و قطر مقاومت کند احتمال آن می رود که این دولتها از قدرت گرفتن دولتی ناهمسو با سیاست های خود و در نتیجه ظهور مجدد عراقی با رویکردی جدید احساس خطر کنند و تلاش هایی را به انجام برسانند تا با تضعیف دولت مالکی، تغییر دولت در عراق صورت پذیرد. با توجه به اینکه عربستان و قطر به جایگاه عراق در ارتباط با مسایل کشورهایی نظیر سوریه و ایران آگاهند و از تبدیل شدن آن به عمقی استراتژیک برای تهران و دمشق نگرانند، تلاش دارند تا عراق را از سوریه و ایران دور نمایند.

موضوع انقلاب بحرین:

برگزاری اجلاس سران اتحادیه عرب فرصت مناسبی بود تا با مطرح شدن موضوع حمایت از مردم بحرین، دولت بحرین را برای ایجاد اصلاحات بیشتر تحت فشار قرار دهند. البته اتحادیه عرب مخالفت خود را با طرح این موضوع پیش از برگزاری اجلاس بغداد اعلام کرده بود.[6] مقامات بحرین هم که ترس این را داشتند که یکی از محورهای نشست بغداد، حوادث این روزهای کشورشان باشد بسیار تلاش کردند تا در وهله اول از برگزاری آن ممانعت کنند و حتی پیش از آغاز اجلاس اعلام کرده بودند که در نشست مذکور حضور نخواهند یافت و در نهایت هم در اجلاس بغداد شرکت نکردند. دخالتهای عربستان در بحرین در دامن زدن به بحران نقش اساسی داشته است، به ویژه اینکه حضور نظامیان سعودی در بحرین نقض آشکار حاکمیت ملی و همه معاهدات بین المللی است. با این حساب مشخص می شود چرا عربستان و چند کشور دیگر شورای همکاری خلیج فارس به شدت با مطرح شدن موضوع بحرین در اجلاس بغداد مخالف بوده و در نهایت هم شرکت موثری در اجلاس نداشتند و مانع مطرح شدن این موضوع نیز شدند.

تاثير برگزاري اجلاس بغداد بر ثبات و تامين امنيت در عراق:

ميزباني اين نشست رويدادي بزرگ براي عراق از سال 2003 به بعد محسوب مي­شد و به نوعي برگزاري آن نشانگر توانايي دولت در تامين امنيت و ثبات در اين كشور بعد از پايان اشغال نظاميان آمريكايي به شمار مي­رود. جایگاهی که عراق اکنون به آن دست یافته نتیجه تلاش ها و پیگیری مداوم و جدی دستگاه دیپلماسی و سیاست خارجی عراق در طی سالیان گذشته است. از سال 2005 تاکنون عراق به طور جدی تلاش کرده است تا جایگاه دیپلماتیک خود را بازیابد. برگزاری این اجلاس در بغداد بمثابه پیام مهمی برای منطقه و جهان عرب است مبنی بر اینكه عراق یك كشور با ثبات و دارای نقش برجسته می باشد. برگزاری این اجلاس در بغداد و به دست گرفتن ریاست دوره­ای این اتحادیه توسط عراقی ها باعث می شود این کشور در تصمیمات کلیدی این اتحادیه نقش پر نفوذتری را ایفا کند[7]. نشست سران اتحادیه عرب در بغداد را می توان نقطه عطفی در راستای بازیابی نقش این کشور در جهان عرب و منطقه دانست. اکنون عراق می تواند امیدار باشد که در زمينه كاستن از عوامل تنش زا در منطقه نقش آفرینی کند و در مسایل مختلف جایگاه خود را ارتقا دهد. عراق می تواند تا حلقه اتصالي ميان كشورهاي منطقه باشد و در اين زمينه نقش محوري ايفا كند. پیش از اجلاس بغداد، اعضای اتحاديه عرب از دولت عراق خواسته بودند که براي اجرا شدن طرح اتحاديه عرب در سوريه، ميانجي­گري کند و اکنون که ریاست این اتحادیه نیز به عراق سپرده شده این کشور می­تواند با توجه به پتانسیل های خود و استفاده از عنوان ریاست اتحادیه عرب نقش موثری در حل مسایل مربوط به سوریه داشته باشد. در شرایط كنونی ریاست دوره ای اتحادیه عرب را برعهده دارد به نظر می رسد در موضوع سوریه شرایط میانه را درپیش گیرد. تلاش عراق در این برهه زمانی برای حل مسالمت آمیز موضوع سوریه باعث تثبیت جایگاه این کشور در معادلات منطقه و تقویت نقش منطقه ای آن خواهد شد. بغداد برای موفق بودن باید در روابط سياسي منطقه متناسب با منافع ملتهاي منطقه و بر اساس اصل آشتي بين ملتها و دولتها  نقش آفرینی کند، نه بر اساس تغيير از طريق خشونت يا گزينش بين كشورها اقدام نماید.

چشم­انداز رخداد

کشورهای عربی در سطح سامانه و نظم عربی، عراق را جزیی از پیکره این امت می­دانند که در دامان ایران و شیعیان رها شده است. پس چشم انداز این روابط عربی با عراق جدید با گسترش روابط و حداکثرسازی تعاملات و بازدارندگی در برابر ایران همراه خواهد بود. بنابراین کشورهای عربی تلاش خواهن کرد تا با حمایت از عراق جدید کمک کنند تا عراق بتواند نقش بسزایی در سامانه عربی خلیج فارس ایفا کند. افق و آینده روابط کشورهای عربی با عراق جدید، جذب گروههای سیاسی شیعی مستقل و سنی­های عرب گرا و اسلام گرا خواهد بود تا بدین صورت بتوانند با وعده ورود عراق به سامانه و نظم عربی، از نفوذ ایران در منطقه و عراق جلوگیری کند.