بحران سوریه آبستن تحولاتی استراتژیک

هرمز جعفری

مرکز بین المللی مطالعات صلح – IPSC

بیان رخداد

چند وقت پیش دولت ترکیه به عنوان یکی از اعضاء ناتو از این نهاد درخواست کرد که سیستم پدافندی پاتریوت را در مرزهای این کشور و سوریه مستقر کنند. بهانه ترکیه ترس از احتمال حمله شیمیایی سوریه به این کشور اعلام شد.پیرو اعلام این درخواست بود که در اجلاس وزرای امورخارجه ناتو در بروکسل،این تصمیم مورد تصویب وزرای 28 کشور عضو قرار گرفت. پیرو این تصمیم سامانه های دو کشور آلمان و هلند در ترکیه مستقر و در صورت لزوم سامانه آمریکایی هم به آنها اضافه خواهد شد. این تصمیم ترکیه و ناتو با مخالفتهای جدی ایران و روسیه مواجه شد و به عنوان گامی در جهت مداخله نظامی در سوریه مورد تفسیر قرار گرفت. اگرچه گمانه زنی مذکور توسط آندرس راسموسن دبیرکل ناتو و رجب طیب اردوغان نخست وزیر ترکیه رد شد،از نظر بسیاری از کارشناسان سیاسی به عنوان آغازی بر تحولاتی مهم در آینده خواهد بود. در این نوشتار سعی خواهد شد که زوایای پنهان این امر مورد بررسی قرار داده و احتمال حمله به سوریه  و پیامدهای آن را مورد بررسی و تحلیل قرار دهیم.

کلید واژگان: سوریه،روسیه، ترکیه، حمله نظامی، بحران.

تحلیل رخداد

اگرچه در عالم سیاست همیشه اینچنین استدلال می شود که سیاست همچون کوه یخی است که بدنه اصلی آن زیر آب و صرفاً نوک قلعه برای ما نمایان است، اما با کمی دقت و پی گیری روندهای موجود، می توان بسیاری از جنبه های پنهان تحولات سیاسی پی برد. در خصوص مسائل سوریه و احتمال حمله نظامی به این کشور نیز امکان تشخیص مسیر احتمالی تحولات از طریق رصد بیانات و خبرهایی که از طریق رسانه ها به بیرون درز می­کنند و همچنین از طریق تحرکاتی که در سطوح منطقه ای و بین المللی صورت می­گیرید کم و بیش وجود دارد.

تحرکات سیاسی نظامی در سطح منطقه

طی روزهای گذشته رسانه های خبری از پهلو گرفتن ناو راهبردی یو اس اس آیزنهاور در نزدیکی سواحل سوریه خبر دادند. این در حالی است که قبلاً نیز ناو یو اس اس ایو جیما نیز که همواره 2500 تفنگدار را در عرشه خود دارد در مرزهای مورد نظر لنگر انداخته بود.از این رو در کنار ناو ایزنهاور که 8000 نیرو نظامی را با خود دارد، آمریکا تا کنون بیش از 10000 نیروی نظامی را در مرزهای سوریه مستقر کرده است که البته با 17 ناوشکن و حدود پنجاه فروند هواپیمای“Air Wing Seven” پشتیبانی خواهند شد. علاوه بر این، برخی رسانه ها از آماداگی فرانسه برای حمله به سوریه خبرداده و یک مجله فرانسوی نیز از استقرار کماندهای فرانسوی در خاک لبنان خبر داده است. در کنار این تحرکات نیروهای نظامی آمریکا و فرانسه، ترکیه نیز از مدتها پیش اقدام به استقرار ارتش خود در مرز با سوریه نموده و اکنون سامانه موشکی پاتریوت نیز قرار است در مرز ترکیه و سوریه مستقر گردد. در یک نگاه اجمالی می­توان به نوعی محاصره نظامی سوریه را به عینه دید. اگرچه این موضوع توسط مقامات غربی و دول مخالف دولت بشار اسد رد شده است، اما در عمل آرایش نیروهای مزبور، محاصره نظامی سوریه را در ذهن تداعی می­کند. علاه بر این، در ماه می گذشته ارتش آمریکا و انگلستان در اردن مانوری نظامی برگزار کردند که براساس اطلاعات موجود در این مانور نظامیان شرکت کننده تمرین چگونگی دفع حملات شیمیایی را داشته اند؛ مسئله ای که با توجه به ادعای غرب در احتمال استفاده سوریه از سلاح­های شیمیایی، این فکر در ذهن خطور می­کند که این تمرینی برای مقابله با نیروهای سوری در یک مقابله احتمالی در آینده بوده است.

گمانه زنی­های رسانه­ای

به طور کلی در شرایطی که قرار است اقدامی عملی در سطح حمله نظامی به یک کشور صورت پذیرد، آمادگی افکار عمومی برای پذیرش آن مد نظر سیاستمداران قرار می­گیرد. در این زمینه نیز به نظر می­رسد اختصاص تیتر برخی از رسانه های معتبر جهانی به این خبر که آمریکا به سوریه حمله خواهد کرد، حاکی از احتمال وجود چنین برنامه ای دارد. به عنوان مثال روزنامه معاریو از طرح نظامی آمریکا و انگلیس برای حمله احتمالی به سوریه با مشارکت اردن، ترکیه و رژیم صهیونیستی پرده برداشت. روزنامه پرتیراژ تایمز انگلستان حتی طرح حمله آمریکا و متحدانش را مطرح کرده است و از یک حمله نظامی به وسیله 75 هزار نفر نیروی نظامی سخن گفته است که اولویت اولشان خنثی کردن و تصرف انبارهای تسلیحاتی سوریه خواهد بود. براساس ادعاهای این روزنامه، کشورهایی همچون ترکیه، اردن، قطر، اسرائیل، انگلستان و فرانسه آمریکا را در این زمینه همراهی خواهند کرد.

احتمال عقب نشینی روسیه

اگرچه خبرهای رسیده حاکی از تحویل موشکهای اسکندر به سوریه توسط روسیه دارند، سفر اخیر ولادیمیر پوتین به ترکیه بر گمانه زنیهای موجود درخصوص احتمال عقب نشینی روسها از حمایتهای همه جانبه خود از دولت بشار اسد را تشدید کرده است.درواقع، وجود برخی تحولات در چند  هفته اخیرسفر پوتین به ترکیه را دور از ذهن جلوه می داد. مسئله اول به متوقف کردن هواپیمای مسافربری خط هوایی مسکو – دمشق توسط ترکیه بر می­گردد، که خشم مقامات روس را برانگیخت. این هواپیما ، توسط هواپیماهای جنگنده ترکیه مجبور به فرود شد و محموله آن توقیف شد. در این زمینه ترکها حتی درخواست روسها برای عودت این محموله را رد کردند؛ مسئله ای که علت اصلی تأخیر یک ماهه سفر پوتین به ترکیه بود، اگرچه علت تأخیر فوق از سوی روسها بیماری پوتین اعلام شد. علاوه بر این، بعد از مانور مشترک روسیه و ارمنستان، ترکیه در همکاری با آذربایجان و گرجستان اقدام به برگذاری یک مانور نظامی کرد و به نوعی جواب شاخ و شانه کشیدن روسها را داد. اگر چه از نظر بسیاری از کارشناسان منافع اقتصادی قابل توجهی که دو طرف از تعاملات اقتصادی باهم دارند عامل اساسی و تعیین کننده عملی شدن سفر پوتین به ترکیه بوده است، اما با درنظر گرفتن تحولات مطروحه و همچنین اسرار ترکیه بر استقرار سامانه دفاعی پاتریوت در مرز خود با سوریه که تاکنون مورد نکوهش جدی روسها بوده است، این سفر گمانه زنیها در خصوص احتمال شکل گیری یک معامله پشت پرده در خصوص سوریه توسط روسها را تقویت می­کند. مسئله ای که البته اقدام غریبی در سیاست خارجی روسیه محسوب نمی شود . روند سیاستهای اعلامی و اعمالی این کشور در خصوص بالکان، عراق، افغانستان و لیبی نیز بیان کننده این واقعیت است که روسها بیشتر به دنبال امتیاز گیری از غرب از قبل مخالفتهای ابتدایی و ظاهراً جدی خود در خصوص بحرانهای سیاسی موجود، همچون بحران سوریه هستند.

دورنمای رخداد

بنا بر آنچه که مطرح شد به نظر می­رسد بخش قابل توجهی از بدنه و جزئیات کوه یخی سیاست در خصوص سوریه قابل مشاهده است. با در کنار هم قرار دادن جزئیات مطروحه، به روشنی می توان به ابعاد طرح خطرناک و ماجراجویانه دول مخالف دولت بشار اسد، برای براندازی حکومت وی پی برد.

اما مسئله ای که در این زمینه باید مورد توجه قرار داد این است که دولت بشار اسد فعلاً از حمایتهای برخی کشورهای منطقه و چین برخوردار است، علاوه براین روسها نیز با ارسال موشک بسیار سریع و پرقدرت اسکندر به سوریه نشان دادند که هنوز به آنچه که در این بازی سیاسی دنبال آن هستند نرسیده اند و کماکان مواضع گذشته خود را حفظ کرده اند. از این رو چنین به نظر می­رسد که این بازی شطرنج کماکان در طول چند ماه آینده نیز ادامه داشته باشد.

نکته آخر اینکه حتی در صورت حمله نظامی سوریه و براندازی حکومت بشار اسد با ابزار نظامی و مداخله خارجی، این کشور به سادگی و در یک دوره کوتاه مدت به سامان سیاسی دست نخواهد یافت. ضعف فرهنگ سیاسی، همچنین وجود قومیتهای و فرقه های مذهبی متعدد، نفوذ القاعده و البته مداخلات کشورهای خارجی،سوریه را به پرتگاهی رهنمود خواهد کرد که سقوط از آن به معنی شکل­گیری جنگ خونین فرقه­ای و قومی برای مدتی نه­چندان مشخص خواهد بود. این واقعیتی است که در صورت سقوط دولت بشار اسد برای سوریها توسط کارشناسان سیاسی از جمله محقق برجسته آمریکایی فوکویاما نیز پیش بینی شده است.