دکتر محمدحسن صنعتی
پژوهشگر مسائل آسياي مركزي
مرکز بین المللی مطالعات صلح- IPSC
اسفند، آخرین ماه سال 1399 با سفر دکتر رحمانی فضلی وزیرکشور جمهوری اسلامی ایران به جمهوری تاجیکستان احتمالا حامل این پیام است که بهار روابط رو به توسعه ایران با کشورهای آسیای مرکزی در ورود به قرن پانزدهم هجری شمسی ابتدا در روابط ایران با کشور دوست و برادر تاجیکستان شکوفه خواهد داد.این سفر از آنجا که پس از گذشت 5 سال از آخرین دیدار وزیر کشور ایران ، آن هم در شرایطی که شائبه های القایی مبنی بر امکان ارتباط میان ترتیب دهندگان تنش های امنیتی چند سال پیش تاجیکستان با ایران باعث سوء تفاهم های جدی در روابط دو کشور شده بود ، با دعوت از وزیر کشور ایران برای حضور در جشن فارغ التحصیلی دانشجو – افسران آکادمی پلیس جمهوری تاجیکستان به عنوان یکی از مهم ترین نهادهای امنیتی تاجیکستان صورت می پذیرد ، می تواند حاوی این پیام ویژه در منطقه باشد که دو کشور تصمیم گرفته اند بر ذهنیتهای ایجاد شده خط بطلان کشند و در جهت توسعه ی روابط بکوشند.
در این بین ، اگر در تحلیل موجبات پیوند ایران و تاجیکستان به درستی بر فراوانی مشترکات فرهنگی دو ملت تاکید می شود، از نظر دور نمی ماند که بخشی از این مشترکات در حوزه باورهای دینی دو ملت مسلمان تعریف می شود. در همین حال از سویی تاجیکستان به علت داشتن مرزهایی که بعضا محمل ورود نیروهای دارای تفکرات افراطی و گاه موسوم به اسلامی از کشورهای همجوار بوده ، از این ناحیه خود را با خطر و تهدید بروز افراط گرایی مذهبی مواجه می بیند و از سویی با تجربه کشوری چون جمهوری اسلامی ایران مواجه است که در عین واقعیتی چون تنوع و تکثر قومی و مذهبی در دوران چهل و چند ساله ی پس از شکل گیری ، توانسته انسجام و وحدت ملی خود را از گزند توطئه های تفرقه افکنانه دور نگه دارد و رفتاری مصون از افراط و تفریط و در راستای منافع و مصالح ملی خود نشان دهد .
البته نمی توان از این واقعیت قابل تامل عبور کرد که مسئولان کشور تاجیکستان در طول سالهای پس از استقلال کمتر از خود انگیزه برای مواجهه کارشناسانه و کلان با مسائل بعضا مزمن این کشور نشان داده اند. هم ، این غفلت باعث شده است تا دین در کشوری که قاطبه اقشار و آحاد آن مسلمان اند صرفا به این علت که حاکمیت این کشور برای خود رویکردی لائیک قائل است به سطح مجموعه حرکات و سکنات فردی و نه جمعی آن هم مجاز برای اقشار میان سال و کهنسال تنزل داده شده است.این رویکرد باعث شده تا دو نوع ارزیابی با تفاوتهایی در سرعت فراگیری در بین شهروندان این کشور پدید آید: گروهی که در اثر ارتباط با تفسیرهای فردی و سطحی از دین و البته متاثر از تبلیغات خارج از نظارت دولت قدم در مسیر پیوند با گرایشها و تفسیرهای افراط گرایانه و گاه خشونت آمیز از دین نیز می گذارند و در این اقبال حتی در اثر مشکلات رو به تزاید اقتصادی از انگیزه های معیشتی و مشوق های اغواگرانه اقتصادی نیز قوت می یابند و گروهی که با توسعه کمی و کیفی نظام آموزش به ویژه در بخش آموزش عالی خصوصا با گسترش میل به تحقیق و پژوهش به دنبال تفسیرهای علمی و عقلی قانع کنده تری از دین راه مطالعه و پرسشگری را در پیش می گیرند.در چنین شرایطی به نظر می رسد فعال سازی کارگروه هایی که تدبیر برای دست یابی به روش های قابل قبول چه در ارائه تعریف از نسبت دولت و دین و چه در نحوه سیاستگذاری فرهنگی و اجتماعی و مدیریت رویکردها و انتظارات جامعه و مشخصا جوانها را در دستور کار رسمی خود قرار دهند ضرورت داشته باشد.شاید توقف ساخت دانشکده جدید اسلامی تاجیکستان را بتوان با توسل به مقولاتی چون “محدودیت های مالی” توجیه کرد . واقعیت هایی چون خسارت 174 میلیون دلاری فقط به بخش گردشگری تاجیکستان در اثر کرونا و اینکه دیگر همچون گذشته نیروهای کار تاجیکستان نمی توانند راه روسیه را در پیش گیرند و سالی دو میلیارد دلار ثروت وارد کشوری 8 میلیونی چون تاجیکستان کنند توجیهاتی چون “محدودیتهای مالی” را که در هیئت افزایش قیمت گازوئیل و بنزین به علت محدودیت واردات جلوه می کند ، قابل قبول نشان می دهد . اما وقتی همزمان خبر از ساخت یک شهرک بزرگ صنعتی به مساحت 21 هکتار در ناحیه ترسون زاده داده می شود ، به نظر می رسد این خبر قابلیت تایید بیشتری داشته باشد که بی رغبتی جوانها نسبت به روشهای قدیمی تدریس ، چیزی که پیش بینی می شود تا به عنوان یک سنت قدیمی در دانشکده اسلامی نیز ادامه یابد ، باعث وقفه در مراحل ساخت آن بوده است.
از جمله پرونده های فرهنگی که در کشور تاجیکستان همچون دین و رفتارهای دینی ، کماکان مشمول رویکردهای کمتر واقع بینانه باقی مانده ، مسئله ی خط در این جمهوری است.اخیرا خبر از عدول مسئولان کشور ازبکستان از خط کریلیک و گرایش یافتن آنان به خط لاتین داده شده است.آنان تصمیم گرفته اند از ابتدای سال 2023 م. از خط لاتین در مکاتبات و منشورات خود استفاده کنند و این تصمیم به تایید وزارت عدلیه آنان رسیده است.در این جهت گذار قزاقستان به لاتین تا سال 2025م. کامل می شود. پیشتر جمهوری آذربایجان در سال 1991م. و سپس در سال 1993م. جمهوری ترکمنستان – کم و بیش متاثر از سیاست فرهنگی جمهوری ترکیه که علاوه بر جاذبه های اقتصادی ، به لحاظ اشتراکات قومی هم پتانسیل جذب این دو جمهوری را داشته است – چنین مرحله گذاری را تجربه کرده اند.
اکنون با روند گذاری که در دو کشور قدرتمند منطقه یعنی قزاقستان و ازبکستان ( با جمعیتی که بنا به بعضی آمارها فارسی زبانان آن معادل کل جمعیت تاجیکستان فارس زبان می باشند ) به سمت الفبای لاتین تعریف شده ، احتمالا تاجیکستان باید آماده بروز چالش هایی ، در انتخاب میانه ی ماندن در وضعیت موجود ، بازگشت به خطی که سده ها به عنوان “الفبای نیاکان” تاجیکان را به مواریث فرهنگی ، تاریخی و ملی شان پیوند می داده است و پیوستن به حلقه کشورهایی که سالها با فرهنگ منطقه ای و احیانا روسی زیسته اند و اکنون باید زبان ملی خود را به خط لاتین بنویسند باشد . تاجیکستان تا کنون بر چنین چالشهایی سرپوش نهاده است ، اما چنین می نماید که با توسعه شبکه های غربی و شرقی اجتماعی و مجازی که توانسته اند در همه مقولات روابط بین الملل از جمله جایگاه و نسبتهای فرهنگی و اجتماعی حاکمیتها نیز مفاهیمی چون مرز تغییرات اساسی به وجود آورند ، کارگزاران این کشور هم کیش و هم فرهنگ ایران لازم باشد برای بررسی و یافتن پاسخ ها و تدابیر کارآمدتر و کارشناسانه اقدام موثر نمایند.در این زمینه این واقعیتی است که تاجیکان در صورت انتخاب خط لاتین – چنانکه در کاربرد خط روسی یا کریل هم این نکته مصداق دارد – به جهانی چند ده یا چند صد میلیونی که زبان آن لاتین یا روسی باشد ورود پیدا نمی کنند. آنان تنها زبان خود را با حروف زبانی بیگانه آوانویسی خواهند کرد و در زمانه ای که کشورها به مراودات گسترده بین المللی نیازمندند زبانشان تنها در جغرافیایی محدود به کشور خودشان کاربرد خواهد داشت. می توان پنداشت که مسئولان این کشور اگر تنها به قدر گامی از سطوح رسمی به سمت سطوح نیمه رسمی دستگاه های اجرایی خصوصا نهادهای علمی و پژوهشی خود حرکت کنند به تدابیر عاقلانه تری نزدیک خواهند شد.
بی تردید در این مسیر جمهوری اسلامی ایران که در طول سالهای پس از استقلال جمهوری تاجیکستان به عنوان نخستین کشور به رسمیت شناسنده ، در مقاطع بسیار و تعیین کننده حمایتگر جمهوری برادر و دوست تاجیکستان بوده است در حوزه های علمی و پژوهشی نیز خواهد توانست ظرفیتهای فرهنگی خود را در اختیار مسئولان این کشور قرار دهد.
واژگان كليدي: ایران , تاجیکستان , توسعه , روابط,دکتر محمدحسن صنعتی
