كارشناس مصر
مرکز بین المللی مطالعات صلح-ipsc
اهمیت حیاتی نیل برای مصر، به عنوان آخرین کشور در مسیر طولانی ترین رود آفریقا، انکارناپذیر است. بطوریکه ژئوپلیتیک خاص رود نیل منازعه طولانی رو میان سه کشور مصر ، اتیوپی و سودان در طی چندین دهه رقم زده است. مصر در طول تاریخ معاصر بیشترین میزان کنترل بر روی رود نیل از نظر سیاسی و فنی اعمال کرده است . البته این منازعه طولانی تابعی از توافق استعماری دهه های گذشته دولت های استعماری اروپایی بریتانیا کبیر بوده است. نحوه مدیریت منابع آب بالادستی رود نیل که حیات و ممات کشورهای حاشیه این رودخانه به آن وابسته است متغیر اصلی درگیری است . در این ارتباط مصاحبه ای با دکتر داود احمدزاده كارشناس مصر انجام دادیم
واژگان کلیدی: ژئوپلیتیکی,رود نیل , مصر ,منازعات آینده , داود احمدزاده
مرکز بین المللی مطالعات صلح : اهمیت رود نیل برای امنیت مصر با چه مولفه های می توان تبیین نمود ؟
بقول مصری های باستان فراوانی آب رود نیل یعنی رزق و روزی برای مردم و تداوم زندگی برای آنان بوده است مصری ها باستان طغیان رود نیل را جشن می گرفتند ونیل به عنوان رود مقدس حکم رود گنگ برای هندوها را داشت .
لذا اقتصاد کشاورز پایه مصر وابسته به کم آبی یا پر آبی نیل بوده وهست هرگونه کم آبی این رودخانه مهم زندگی آنان را با چالش های جدی روبرو می ساخت. چرا که قوت اصلی مصریها نان بوده ه است و خشکسالی وکم آبی نیل سختی های این مردم را مضاعف می ساخت . از زمان جمال عبدالناصر مصری ها علاوه بر حاکمیت بر کانال سوئز به عنوان شاهرگ اقتصادی به تسلط کامل بر این رودخانه می اندیشدند در تقسیم بندی میزان بهره وری از آب نیل سهم حق آبه مصریها خیلی بیشتر از اتیوپی ونیز سودان تعیین شده بود تقریبا 90درصد ؛ این تقسیم بندی همواره با نارضایتی همسایگان مصر همراه بوده و است .
هر زمان این بحث با اتیوپی مطرح می شد مصر به دنبال راهکار و تهدید نظامی برای حل این مناقشه بوده است. مدل تقسیم آب طبق قرارداد۱۹۲۹ و۱۹۵۹ و ظالمانه بودن تحمیل تقسیم آب که ۸۵درصد آن را به مصر و ۱۲ درصد آن را متعلق به سودان ، بر دامنه مناقشه آبی افزوده است. این در حالی که بازیگران برای بقا و حفظ فضاهای دارای منابع با تسخیر فضاهای غنی دیگر ، به منازعه ژئوپلیتیکی هم روی آوردند و نقش آب و هوا و تغییر اقلیم از مولفه ای اصلی ژئوپلتیک ارزیابی شده است. در این میان ساخت سد النهضه یا همان رنسانس از سوی اتیوپی به بحران در روابط کشورهای تبدییل شده است .
بحث بحران آب از یک دهه اخیر خود را وارد کارزار های سیاسی کرده است و از این به بعد بسیار بیش از گذشته شاهد این قبیل چالش ها در روابط میان دولت ها هستیم .تحولات ۲۰۱۱ مصر بحث جدی ای را در مسئله حاکمیتی این کشور طرح کرد که سایر مسائل( منجمله ساخت این سد) را برای مدتی برای این کشور به حاشیه برد اما ساخت این سد به اندازه تغییر حاکمیت برای مصر مهم بود و زمانی مصر متوجه این مسئله شد که این سد همچون توده و توموری در جان مصر دوانده شده بود
مرکز بین المللی مطالعات صلح : آیا می توان اختلافات میان مصر، اتیوپی و سودان در قالب یک بحران توصیف نمود ؟
بله. قبل از هر موضوعی باید به این پرسش پاسخ داد که آیا وضعیت موجود در حوضۀ رود نیل مابین سه کشور مصر، سودان می توان بحران فرض نمود. شاخص پیش فرض های موجود بیانگر بحران عمیق در شمال شرق آفریقا پدیدار شدن مناقشه آبی دامنه دار است .
در این ارتباط مایکل برچر بحران را وضعیتی می داند که شدت وحجم تعاملات اختلال بر انگیز بین بازیگران شدت پیدا می کند . به بیان دقیق تر بگویم بحران عبارت از شدت یابی افزایش کنش های بین دو یا چند دولت و تشدید احتمال مخاصمات در آینده هست که روابط کشورهای ارابی ثبات و نظام منطقه ای با چالش جدی تری روبرو سازد. برخی از شاخص ها و کنش های شکننده عبارتند از بیان شفاهی یا کتبی تهد آمیز ، قطع همکاری های سیاسی و دیپلماتیک رسمی ، وضع تحریم اقتصادی و آرایش ها ی نظامی تخاصم عمیق و تضاد منافع ، از این منظر شرایط حادث میان سه کشور مصر اتیوپی و سودان یک بحران عمیق در شرق آفریقا محسوب می گردد.
مرکز بین المللی مطالعات صلح : تهدیدها و تاثیرات ناشی از ساخت این سد برای مصر چگونه نه می توان ارزیابی نمود ؟
از سال ۲۰۱۱ که اتیوپی ساخت سد النهضه را در سرچشمه رود نیل آغاز کرد این موضوع تبدیل به بحرانی در روابط این کشور با مصر شده است؛ بحرانی که سودان نیز بازیگر سوم آن است. اکنون ساخت این سد تقریباً تکمیل شده است و اتیوپی به دنبال این است که در ماه‌های آتی آبگیری آن را آغاز کند. اما سه کشور مذکور علیرغم سال‌ها مذاکره نه تنها هنوز به توافقی درباره فرایند پر کردن و عملیاتی کردن آن نرسیده‌اند بلکه تنش‌ها میان آن‌ها افزایش یافته است. البته این تنش‌ها تازگی ندارد؛ رود نیل قرن‌ها عامل خصومت بین اتیوپی و مصر بوده است. نیل آبی که از ارتفاعات اتیوپی جاری می شود بیش از نیمی از حجم سالیانه نیل را تشکیل می‌دهد (بخش زیادی از نیل سفید نیز از اتیوپی سرچشمه می‌گیرد). رسوب‌گذاری غنی ناشی از جریان فصلی نیل آبی، تکیه‌گاه اصلی کشاورزی مصر طی هزاران سال بوده است. بنابراین از زمان فراعنه، مصریها نگران ساخت سد در بالادست رودخانه بودند که می‌توانست جریان نیل را به خطر اندازد. از این رو مصر به لحاظ تاریخی از ابزارهای حقوقی سیاسی و نظامی برای حفظ دسترسی خود به جریان نیل به عنوان تنها منبع آب تازه برای تقریباً ۱۰۰ میلیون جمعیت این کشور، استفاده کرده است
تهدیدات ساخت اگر در چند مورد برای امنیت مصر خلاصه کنیم باید گفت:
این سد تمام توافقاتی که سالیان دور در سایه انگلیس به دست آورده بود را زیر سوال برده که حاکمیت امروز مصر پذیرای شرایط جدید نیست.
تهدید امنیتی ساخت این سد برای مصر :این سد تمام توافقاتی که سالیان دور در سایه انگلیس به دست آورده بود را زیر سوال برده که حاکمیت امروز مصر پذیرای شرایط جدید نیست.
ضربه مستقیم به معیشت مردم مصر: ۹۶ درصد آب شرب مصر و ۹۰ درصد کشاورزی مصر که مستقیما از این رودخانه تامین می شود؛به علاوه ۲ میلیون شغلی که به صورت مستقیم از نیل ایجاد شده، همگی تحت تاثیر ساخت این سد قرار می گیرد.
به چالش کشیده شدن حاکمیت سیاسی السیسی مورد چالش قرار گرفته توسط مخالفان
مرکز بین المللی مطالعات صلح : آینده این منازعه با چه مولفه های می توان توضیح نمود ؟
در مورد آینده بحران وحل وفصل آن علاوه بر متغییرهای داخلی به عناصر تاثیر گذار اصلی خارجی نیز باید اشار ه نمود آمریکا واسرائیل نقش پر رنگی در تطویل بحران دارند گرچه تلاویو با قاهره قرار دادهای امنیتی تاریخی دارد ودر موضوعات منطقه ای همکاری دوکشور عیان بوده با این وجود اسرائیل در مناقشه آبی رود نیل میان مصر واتیوپی به آدایس آبا با نزدیکتر بوده در دلایل می توان گفت : اسرائیل در اتیوپی سفارتخانه دارد کشوری اکثریت جمعیت آن را مسیجیان تشکیل می دهند. ازسوی دیگر اسرائیل در پروژهای اقتصادی به ویژه حوزه کشاورزی کشورهای منطقه شمال افریقا سرمایه گذاری نموده است ولی به نظر می رسد عمده نگاه اسرائیلی ها در نزدیکی به اتیوپی وسودان رقبای منطقه ای بحث تجارت الماس هست. این رژیم 25 درصد از صادرات تجارت خود را از الماس بدست می آورد .متغییر دیگر نیازهای فزاینده آبی این رژیم به منابع آبی هست. رشد جمعیت ونیز پیشرفت های صنعتی با عث شده برای تضمین رشد پایدار علاوه برتسلط بر منابع آبی منطقه چشم به منابع آبی شمال آفریقا دوخته هست. مورد دیگری بسط همکاری با اتیوپی برای اسرائیل به ضرورت احتناب ناپذیر مبدل نموده بحث کنترل سیاست های منطقه ای در مناقشات اعراب واسرائیل واهرم فشار بر مقامات مصری هم هست. در عرصه بین المللی هم برآیند رفتارها حاکی از آن است که مصر از موقعیت خوبی برخوردار نیست. چین، روسیه از موضع اتیوپی دفاع می کند و بازیگران عربی واتحادیه عرب هم دخالت چندانی در این موضوع ندارند.
البته آمریکایی در مناقشه کاملا بی طرف نبودند ایالات متحده آمریکا متحد عمده اتیوپی در زمینه امنیت و توسعه است و سالانه کمک‌هایی در زمینه توسعه به ارزش یک میلیارد دلار به این کشور اختصاص می‌دهد. اتیوپی یکی از متحدان قدیمی آمریکا در مبارزه با گروه‌های نظامی اسلام‌گرا و گروه «الشباب» در سومالی بوده است و ایالات متحده در سال ۲۰۰۶ به صورت پنهانی از حمله اتیوپی به سومالی برای از میان بردن جنبش اسلامی مرتبط با الشباب حمایت کرد. نفوذ قابل توجه آمریکا بر اتیوپی می‌تواند این شانس را برای ایجاد کند تا در جهت رفع این اختلاف سد النهضه و انعقاد یک معاهده در این خصوص اعمال فشار کند و قدرت خود در زمینه مذاکره و وساطت اثبات کند.
