انتخابات ریاست جمهوری ترکیه؛ عبور از خط گسل های ایدئولوژیک

حسن اشرفی

کارشناس مسایل ترکیه

تبیین رخداد

سوسیال دموکرات های حزب جمهوری خواه خلق (CHP) و حزب دست راستی حرکت ملی(MHP) در26 خرداد( 16ژوئن)، اکمل الدین احسان اوغلو را به عنوان نامزد مشترک خود در انتخابات ریاست جمهوری ترکیه که در 19 مرداد (10 اوت) برگزار خواهد شد، معرفی کردند. این انتخاب نشان می دهد این احزاب بیشتر از آن که به دنبال گرایشهای ایدئولوژیک باشند و یا ملاحظات سیاسی را درنظر گرفته باشند یک قمار پرخطر سیاسی را انجام داده اند چرا که احسان اوغلو از ارزشهای مرکزی این احزاب فاصله زیادی دارد. به نظر می رسد مخالفین اردوغان به یک محافظه کار اسلامی روی آورده اند تا بتوانند بلوک رای اردوغان را که عمدتا از گروه های محافظه کار اسلامی در ترکیه است خدشه دار کنند.

کلیدواژگان: احسان اوغلو، اردوغان، ترکیه، حزب جمهوری خواه خلق و حزب حرکت ملی

تحلیل رخداد

احسان اواغلو 71 ساله متولد مصر است یعنی جایی که پدرش در 1923 به آنجا مهاجرت کرد. پدر احسان اوغلو عضو یک گروه 150 نفری از کسانی بود که به رژیم عثمانی وابستگی و تعلق خاطر داشتند و شاید احسان اوغلو نیز به نوعی جای پای گذاشته و یک عثمانی گرا باشد، این گمانه هنگامی تقویت می شود که بدانیم وی زمان زیادی را صرف تاریخ و ادبیات دوره عثمانی می کند.

پس از یک کار ارزشمند علمی بود که وی سالها به عنوان رییس مطالعات فرهنگی سازمان همکاری های اسلامی منصوب شد و از سال 2004 فعالیت خود را به عنوان دبیر کل این سازمان آغاز کرد و به مدت یک دهه این سمت را در اختیار داشت. اما این موقعیت سبب نشد تا وی به عنوان یک چهره اسلامگرا مطرح شود بلکه هموار تلاش داشت تا خود را از نظر روشنفکری و ایدئولوژیکی نزدیک به جریان اسلامی با سنتهای محافظه کارانه بداند. اسلامی که در آن تقابل با غرب دیده نمی شود و نیز همواره سعی کرده فاصله خود را از فضای فکری و فرهنگی غرب دور نگاه دارد. به بیانی می توان احسان اوغلو را فردی نه ضد غربی که غیر غربی دانست. از این رو انتخاب وی از سوی حزب جمهوری خواه خلق که خود را وارث اتاتورک می داند نکته جالب توجهی است. در عقبه فکری و ایدئولوژیکی احسان اوغلو هیچگونه قرابتی با افکار و ایدئولوژیهای حزبی حزب جمهوری خواه خلق و پایگاه رای این حزب یعنی طبقه سکولار متوسط شهری دیده نمی شود. همچنین وی به عنوان یک روشنفکر و یک شخصیت امت گرای اسلامی نمی تواند منشاء الهامی برای حزب حرکت ملی تلقی شود. پایگاه رای حزب ملی عمدتا روستاییان و محافظه کاران است و گرچه برخی افراد مذهبی در جامعه ترکیه هوادا این حزب هستند اما آنچه گرایش مرکزی پایگاه اجتماعی این حزب را تشکیل می دهد نه تفکرات امت گرایانه اسلامی که ملی گرایی ترکی است.

این در حالی است که احسان اوغلو می توانست یک انتخاب طبیعی برای حزب عدالت و توسعه محسوب شود اگر این حزب در پی تداوم روابط مناسب خود با غرب و گسترش و تعمیق همکاری های خود با کشورهای اسلامی بود. شاید بتوان شخصیت وی را تا حد زیادی شبیه عبدالله گل رییس جمهور ترکیه دانست؛ فردی ملایم و نرم خو که اگر نگوییم در سطح جهان اما در جهان اسلام دارای محبوبیت بالایی است. شاید بی دلیل نبود که دولت باغچه لی رهبر حزب حرکت ملی از وی تقاضا کرده بود تا برای انتخابات ریاست جمهوری مجددا کاندید شود.

اما دو حزب جمهوری خواه خلق و حرکت ملی از این جهت ریسک بزرگی را مرتکب شده اند که گرچه احسان اوغلو یک محافظه کار بی عیب و نقص است اما به هرحال شخصیتی است که کاملا میانه رو بوده و هیچ رنگ و بوی سیاسی ندارد، نکته ای که برای رای دهندگان به دو حزب جمهوری خواه خلق و حرکت ملی از اهمیت بالایی برخوردار است. اما این دو حزب با انتخاب وی تلاش می کنند تا پایگاه رای عدالت و توسعه یعنی محافظه کاران اسلامی در ترکیه را به سمت خود جلب کنند و از سمت دیگر با عنایت به چهره میانه رو وی می توانند امیدوار باشند تا سکولارهای ترکیه به شخصیتی که غیر سیاسی بوده و هیچ برنامه سیاسی را اعلام نکرده رای دهند با این انگیزه که وی به هر حال می تواند گزینه ای برای ممانعت از تداوم کسب قدرت از سوی اردوغان باشد.

اما نکته اینجاست که احسان اوغلو در بسیج پایگاه رای مخالفین عدالت و توسعه با مشکل مواجه است. چراکه وی از یک طرف شخصیت چندان شناخته شده ای در میان این عده نیست و از سمت دیگر نمی توان از وی انتظار داشت تا در سخنرانی های خود از آرمان ها و ارزشهای بلوک رای دهنگان احزاب جمهوری خواه خلق و حرکت ملی سخن بگوید. شاید یکی از ماموریت های دشوار وی این باشد که بلوک سنتی رای حزب جمهوری خواه خلق را از آن خود سازد چرا که با اعلام وی به عنوان نامزد مشترک دو حزب، واکنشهای اولیه مثبتی در میان بدنه حزب جمهوری خواه خلق و هواداران آن به وجود نیامد، که البته این مساله در راستای سابقه و ویژگی های شخصیتی احسان اوغلو قابل ارزیابی است. بعید به نظر می رسد شخصیتی مانند احسان اوغلو انگیزاننده ی خوبی برای نسل میدان تقسیم و خیابان گزی باشد. اما «انگیزه» دقیقا همان چیزی است که احزاب مخالف عدالت و توسعه به آن نیاز دارند چرا که در اواسط ماه اوت و در زمان انتخابات بسیاری از رای دهندگان سکولار، طبقه متوسط شهری و سوسیال دموکرات هادرتعطیلات به سر می برند و برای رای دادن مجبورند تا به خانه های خود بازگشته و در حوزه انتخابیه خود رای دهند. از این رو بعید است این طیف در روز انتخابات تعطیلات خود را نیمه کاره رها کنند و برای رای دادن به پای صندوق روند تا نماینده یک ایدئولوژی اسلامگرای سنتی را همراهی کنند، طرفه این که رجب طیب اردوغان بیش از یک دهه است که با همین گرایش اعتقادی سرنوشت ترکیه را در اختیار گرفته است. این اتفاقی است که ریسک زیادی را برای احزاب سکولار و سوسیال دموکرات ترکیه ایجاد کرده است.

نکته دوم این که احزاب جمهوری خواه خلق و حرکت ملی حساب ویژه ای بر روی میانه روی احسان اوغلو بازکرده اند و تصورشان این است که محافظه کاران ترکیه یک فرد میانه رو کمتر شناخته شده مانند احسان اوغلو را به اردوغان پرسروصدا و با سابقه ای پرتنش ترجیح خواهند داد. این نکته درست است که تاریخ ترکیه نشان داده است مردم این کشور حمایت خود را همواره معطوف نسخه های میانه رو احزاب محافظه کار کرده اند که در این معنا پایگاه رای عبدالله گل و احسان اوغلو بالا خواهد بود، اما سابقه ترکیه در دوره حاکمیت حزب عدالت و توسعه در این کشور نشان می دهد که این اردوغان است که توانسته با برخورداری از یک کاریزمای رهبری و توفیقات اقتصادی، پایگاه رای بسیار بالاتری کسب کند.

کمپینی که اردوغان در سال گذشته و پس از حوادث پارک گزی به راه انداخت، یک دو قطبی شدید را در جامعه ترکیه سبب شد. کمپینی که اردوغان را حافظ دین هواداران اسلامگرای عدالت و توسعه در برابر سکولارها و لیبرالها تعریف می کرد. در انتخابات پیش رو نیز اگر اردوغان همچنان از سوی معترضین پارک گزی احساس خطر کند بار دیگر چنین کمپینی را برگزار خواهد کرد تا هواداران اسلام گرای خود را به نفع خود پای صندوق بیاورد.

نکته دیگر این که گزینه ی احسان اوغلو می تواند از ترس هواداران اردوغان درباره این که یک فرد غیر مذهبی رییس جمهور ترکیه شود، کاسته و این تداعی را در اذهان پایگاه رای اردوغان ایجاد کند که اردوغان نمی تواند مانند احسان اوغلو ( با توجه به سابقه و ویژگی های شخصیتی وی) یک بازی متوازن سیاسی میان تمام گروه های مخالف سیاسی انجام دهد که این نکته می تواند شانس احسان اوغلو را در میان هواداران اردوغان افزایش دهد.

چشم انداز

به هر روی انتخاب احسان اوغلو نشان می دهد که انتخابات ریاست جمهوری ترکیه بر روی یک خط گسل ایدئولوژیک برگزار نخواهد شد و این انتخابات تقابلی میان اسلامگرایی عدالت و توسعه و سکولاریسم سوسیال دموکراتیک نخواهد بود. انتخاباتی که شاید احزاب مخالف بر روی یک سبد رای 55 درصدی از مخالفین اردوغان و حزب عدالت و توسعه حساب زیادی باز کرده باشند اما به نظر نمی رسد تا سال 2023 یعنی صدمین سالگرد جمهوری ترکیه، این کشور شاهد رییس جمهوری غیر از اردوغان باشد.