مرکز بین المللی مطالعات صلح – IPSC
شبكه تروريستي القاعده خطرناك ترين، راديكال ترين و كارآمد ترين نيرويي است كه در جريان تحولات ده سال گذشته جهان اسلام نقش بازي كرده است. در اين حال با وزيدن نسيم بهار عربي در شمال آفريقا و با توجه به سرنگوني دولت هاي منطقه اندك اندك اين سازمان و زير شاخه هاي آن به گسترش حضور خود دست زده اند. چنانچه اكنون برخي شمال آفريقا را بهشت گروه های تروریستی از کشور‌های دور و نزدیک مي دانند. در همين راستا پس از حمله به سفارت آمریکا در بنغازی در سپتامبر و همچنين حضور فزاينده القاعده در شمال آفريقا و مالي اينك براي تعيين وضعيت اين جريان در شمال آفريقا و آينده نقش آن گفتگويي با جعفر قناد باشي كارشناس مسائل آفريقا داشته ايم:
واژگان کلیدی: القاعده شمال آفريقا، امريكا، ليبي، مصر، جنگ نيابتي، هواپيماهاي بودن سرنشين، مالي
مرکز بين‌المللي مطالعات صلح:هم اکنون در كشورهاي شمال آفريقايي همچون مصر، ليبي، تونس، الجزایر و مراکش نفوذ جريان القاعده افزايش يافته است. در شرايط كنوني وضعيت حضور و نفوذ جريان القاعده در كشورهاي شمال آفريقا چگونه است؟
براي بررسي القاعده بايد به پيشينه اين سازمان توجه كرد. در زمان حمله شوروي به افغانستان غرب با كمك دلارهاي خود و عربستان چنين گروه هايي را ايجاد كرد تا اين نيرو به گونه اي نيابتي مقابله با كمونيست ها را انجام دهد. لذا سنگ بناي القاعده و القاعده شمال آفريقا در افغانستان رقم خورد. يعني مبارزاني از شمال آفريقا و از جمله الجزاير به افغانستان رفتند و به جنگ با كمونيستها پرداختند. زماني كه جنگ افغانستان پايان يافت و شوروي از صحنه ي افغانستان خارج شد اين مبارزان به شمال آفريقا بازگشتند. چنانچه معروف به مجاهدين افغاني بودند. پس از 11 سپتامبر با كاهش قدرت القاعده در اففانستان و به طور كلي زير زمين شدن القاعده در دنيا القاعده در هيچ يك از كشورهاي آفريقايي چهره علني نداشته و هيچ دفتري هم تحت عنوان القاعده ايجاد نشده است. تحركات آنها بعد از مخفي شدن و زير زميني شدن در شمال آفريقا ادامه يافت چنانچه ما اكنون شاهد گروهي تحت عنوان القاعده مغرب عربي(كه حاصل پيوستن القاعده مغرب، الجزاير و.. است) هستيم. در خط مشي اجرا شده به وسيله القاعده در شمال آفريقا آنها هيچ گاه كوششي براي جلب مردم در راستاي وارد شدن به انقلاب انجام ندادند و كوششي فرهنگي براي جذب نيرو نيز نكردند. يعني صرفا به عمليات محدود و بسيار پراكنده پرداختند. بنابراين كارنامه القاعده در شمال آفريقا محدود به عمليات سري، مسلحانه و پراكنده بر ضد نظاميان و مراكز تفريحي شد. اين رويكرد آنها موجب شد كه برخي در مورد آنها ترديد كنند و حتي برخي از نويسندگان در شمال آفريقا ماهيت آنان را زير سوال بردند كه چرا بر ضد استبداد حركت نمي كنند و شاخه سياسي ندارد؟ يعني هيچ شاخه سياسي از القاعده كه نمايانگر ماهيت آنان باشد وجود نداشته است و حتي اين تصور وجود دارد كه با اقدامات آنها زمينه براي سركوب اسلام در شمال آفريقا فراهم ميشود. يعني به نام سركوب القاعده بسياري از مسلمانان سركوب شدند. لذا القاعده در شمال آفريقا هيچ خدمتي نكرد، بلكه فضا را براي سركوب مسلمان ها و بسته شدن فضا و تصويب قانون اساسي هاي سكولار فراهم كرده و مي كند.
اگر به مجموعه كشورهاي شمال آفريقا و همچنين مالي و سومالي نگاه كنيم القاعده حاضر در آنها به گونه اي پيوند ارگانيكي دارند. سومالي از نظر ساختار عرب است و جز و مجموعه شمال آفريقا است. در مالي هم شمال آن كشور فرهنگ اسلامي وجود دارد. در اين حال اكنون القاعده در اين دو كشور به گونه اي علني ظاهر شده اند . چنانچه الشباب سومالي پيوند علني خود را با القاعده اعلام كرده است.
مرکز بين‌المللي مطالعات صلح:حضور القاعده در انقلابهاي دو سال گذشته شمال آفريقا تا چه ميزاني بود؟
القاعده در كشورهاي ديگر شمال آفريقا و در نهضت هاي بيداري اسلامي مشاركتي نداشت و همين هم باعث ترديد هايي در مورد القاعده شد. در ليبي به جز برخي بيانيه هاي محدود و حركتي شاخص براي ثبت در كارنامه انجام نداد. همچنين عليه استعمار جديد نفتي غرب در شمال آفريقا هم هيچ اقدامي نكرد و…لذا بايد گفت كارنامه القاعده در شمال آفريقا بر ضد مظاهر استبداد، استعمار و صهيونيسم در اين كشورها نبوده است. تنها رويكردي كه مورد توجه قرار داده ياري به برخي از سلفيون در ليبي در تخريب امامزاده ها در ليبي يا مظاهر تمدني در مالي بوده است. گذشته از اين حضور كنوني كه موجب باقيماندن اين گروه ها در خبرها شده است حضور در شمال كشور مالي است كه تقريبا از جنوب جدا كرده است. در اين بين القاعده تلاش كرده جوانان مجاهد و مبارز شمال آفريقا تحت پوشش اين سازمان به شمال مالي بياورد تا در قربان گاهي كه غربي ها تهيه شده اند سركوب شود. در سومالي هم اينگونه است القاعده تشكيلاتي است كه نيروهاي جوان از كشورهاي اسلامي به صحنه سومالي براي مبارزه با كفر و.. حاضر شده و در قربانگاه كشته ميشوند. يعني در مالي كه چنين طرحي مورد نظر است. بنابراين آنچه كه القاعده انجام ميدهد يارگيري از كشورهايي است كه نيروهاي اسلامي در آن حضور دارند و علاقمند به مقابله با حكومت هستند، اما القاعده آنها را با جاي جهت دادن به مبارزه با حكومت ها به سه منطقه مهم سوريه، مالي و سومالي براي كشته شدن سوق ميدهد.
مرکز بين‌المللي مطالعات صلح:بنا به خبرها «انصارالشریعه» القاعده در حمله به سفارت آمریکا در بنغازی در سپتامبر دست داشته است. در اين حال وضعيت كنوني القاعده در ليبي به چه گونه اي است؟
در ليبي گروه هاي افراطي سلفي حضور دارند و اين حضور با كمك هاي قطر و عربستان و با تقويت ايدئولوژيك و مالي است، اما اينكه اينها پيوندي با القاعده نداشته و تحت عنوان القاعده مغرب اسلامي شناخته نمي شوند. حتي گفته ميشود بين شاخه القاعده در مالي و مغرب اسلامي هم اختلاف افتاده است و آنها از همديگر جدا شده اند. در شمال آفريقا بايد بين اهل سنتي كه سنتي مي انديشد با سلفيوني كه گونه اي عرفي و سلفي هستند و اسلام وهابي و وارداتي داردند تفاوت قائل شد. حتي بين اسلام وهابي و اسلام القاعده اي تفاوتهايي وجود دارد. مثلا در مصر حزب النور سلفي است، اما هرگز با وهابيت يكي نيست و از نظر ارگانيك هم شناخته اي از القاعده تلقي نمي شود. در اين حال هم بايد توجه داشت كه القاعده به دليل مخفي بودن و سري بودن ارتباطاتش كمتر زير نظر دقيق تحليل گران سياسي است.
مرکز بين‌المللي مطالعات صلح:مقامهای آمریکایی میگویند که با انقلاب لیبی شبه نظامیان القاعده در شمال آفريقا توانسته اند به تسلیحات زیادی دست پیدا کنند و رئیس فرماندهی نیروهای نظامی آمریکا در آفريقا بر اينکه القاعده در شمال آفريقا قدرتمندترین شاخه این سازمان است تاکید كرده است. در اين حال آيا سرنگوني دولت هاي مقتدري همانند مبارك و قذافي فرصت حضور القاعده را در اين كشور بالا برده است؟
بله دقيقا. اتهام حضور القاعده در شمال آفريقا مانند اتهام است كه به صدام ميزندند كه القاعده در عراق حضور دارد كه در واقع چنين نبود و صدام لائيك از مذهبي ها نفرت داشت. اما به محض سرنگوني صدام زمينه براي گروه هاي تروريستي سلفي و القاعده فراهم شد و شاخه هايي پيدا كردند. قبلا در ليبي و مصر با وجود سازمان ها امنيت قوي القاعده حضور نداشت و دولت اسلامگراها را تعقيب ميكردند. بعد از سرنگوني حكومت ها و تعويض نيروهاي امنيتي فرصتي براي القاعده پديد آمده است تا تحركات بيشتري داشته باشد اما تحركاتي كه آنها دارند ضد استبدادي نيست و بيشتر يارگيري ، تهديدات رسانه اي و ضربه وارد كردن به اسلام است. يعني چهره اي كه القاعده از خود نشان داده است چهره اي است كه امريكايي ها براي حمله به هر كشوري از آن بهره برده اند. چنانچه در ليبي نيز هر گاه منافع غرب تامين نشود، بحث القاعده براي سركوب مطرح ميشود. در اين حال افزايش حضور القاعده زمينه ساز مداخله نظامي و نفوذ غرب است.
مرکز بين‌المللي مطالعات صلح: يك مقام اطلاعاتي اسپانيا اعلام کرده شبه نظاميان القاعده در شمال آفريقا احتمالا هم اکنون سلاح هاي شيميايي در اختيار دارند. اكنون هم جدا از نشستهای سری کاخ سفید برای بررسی فعالیت القاعده در شمال آفريقا نشریه واشنگتن پست گزارش داده امریکا ممکن است از هواپیماهای بدون سرنشین برای هدف قرار دادن مواضع القاعده در شمال آفريقا استفاده کند. در اين بين نگاه امريكا بهشاخه القاعده در شمال آفريقا موسوم به القاعده در مغرب اسلامی چيست؟
غربي ها ها هرگز خواستار مقابله و رويارويي مسلحانه و حتي سياسي آشكار با مسلمانان شمال آفريقا، غرب آفريقا و گروه هاي اسلامي در شمال آفريقا نيستند. در اين حال القاعده در آفريقا بهانه اي است براي اينكه ترتيبات امنيتي قوي تري در برابر كشورهاي شمال آفريقا ايجاد كنند. كشورهاي شما آفريقا پر از انرژي استقلال طلبي بوده و موجب هراس غرب است، لذا كوشش ميشود به بهانه جلوگيري از القاعده انرژي و پتانسيل اين كشورها و گروه هاي اسلامي خالي گردد. يعني همچنان كه در شرق آفريقا بحران يا قتلگاه چند ساله سومالي را درست كرده اند در كشورهاي شمال آفريقا هم همين طرح مد نظر است. يعني همه نيروها پر انرژي اسلامي كه بايد با غرب مقابله كنند به مالي مي روند.( كشور مالي كه در جنوب كشورهاي شمال آفريقا است.) در اين بين تلاش شده با ارتش مشترك آفريقايي جلو اين تحركات گرفته شود و با قطعنامه شوراي امنيت كشورهاي آفريقاي اجازه داشته باشند كه القاعده را در كشورهاي ديگر اسلامي سركوب كنند. چنانچه اكنون نيز 15 كشور غرب آفريقا را براي مداخله در مالي آماده كرده اند. اين رويكرد به معني به راه انداختن جنگ نيابتي براي سركوب القاعده در شمال آفريقا است. جدا از اين يكي ديگر از استراتژي هاي غرب هواپيماهاي بدون سرنشين است كه از راه دور كنترل مي شود. چنانچه در پاكستان، سومالي و ليبي نيز انجام گرفته است.
مرکز بين‌المللي مطالعات صلح:شورای امنیت وابسته به سازمان ملل متحده با استقرار نیرو به رهبری آفريقا به منظور تقویت ارتش مالی و حمایت از آن به برای تسلط به اراضی که القاعده در آن تسلط یافتند، موافقت کرده است. دراين حال آيا ممكن نيست ناتو درست به حملاتي گسترد ه زند.؟
اين امر غير ممكن است. چرا كه ناتو بودجه و نيروي لازم براي حضور در شمال آفريقا را ندارد. فرانسوي ها هم با تقليد از استراتژي امريكا و جنگ نيابتي تلاش دارد تا با نيروهاي ديگري منافع خود را تامين كند. لذا بنا است سربازان آفريقايي در اين صحنه حضور يابند.
مرکز بين‌المللي مطالعات صلح:در صورت حمله به القاعده شمال آفريقا و تهاجم چند جانبه و يا جنگ نيابتي به مالي آينده حضور القاعده در شمال آفريقا چگونه خواهد بود؟
القاعده به دليل گرايشهاي تند محبوبيتي در شمال آفريقا ندارد. حتي احزاب سلفي هم نتوانسته اند جايگاه خوبي در بين مردم داشته باشد. اكنون نيز با باز شدن فشاي سياسي فرصت رشد از القاعده گرفته شده است. القاعده زماني ميتوانست رشد كند كه فضاي سياسي بسته شده باشد. بنابراين القاعده جايگاه چنداني در شمال آفريقا نخواهد داشت. در سودان هم ما هيچ نشانه اي از تحرك جدي القاعده نداريم، در مصر نيز فرصت چنداني براي حضور القاعده وجود ندارد. در ليبي نيز امكان حضور بيشتر القاعده نيست. در اين بين هر چند كشوهايي مانند قطر از جريان هاي سلفي حمايت ميكنند، اما اگر به القاعده كمك نيز كنند علني نيست. يعني خبرهايي وجود دارد كه قطر در حال بستر سازي براي القاعده است، اما هنوز سندهايي دقيق در اين مورد وجود ندارد. گذشته از اين اكنون القاعده گروهي زير زميني است و در صورت سركوب باز هم زير زميني تر خواهد شد. يعني هر چند تصور اين بود كه بعد ار 11 سپتامبر القاعده نتواند حيات يابد، اما اينكه همچنان القاعده حضور دارد به اين معني است كه غرب و سازمان هاي غربي بر اين نظر هستند كه القاعده همچنان به عنوان دشمن وجود داشته باشد. يعني امريكايي ها در جنگ هاي ده سال گذشته ميليون ها نفر را آواره كرده اند اما نخواسته اند القاعده را شكست دهند.
گفتگو از: فرزاد رمضانی بونش
