فاطمه خادم شیرازی
پژوهشگر و مدرس دانشگاه جامع علمی کاربردی
مرکز بین المللی مطالعات صلح ـ IPSC
ویروس کرونا اصلی ترین چالش کوتاه مدت برای خاورمیانه خواهد بود.زیرا کشورهای این منطقه ترکیبی از دولت‌های غنی و فقیر با تولیدات ناخالص داخلی و زیرساخت‌های سلامت متفاوت ، و بی‌ثباتی سیاسی است. توماس پیکتی، به همراه دو اقتصاددان دیگر، در تازه‌ترین مطالعه‌اش نابرابری اقتصادی در خاورمیانه را بررسی کرده و می‌گوید بررسی آمار هزینه و درآمد خانوار، حساب‌های ملی و اطلاعات مالیاتی کشورهای خاورمیانه نشان می‌دهد که این منطقه نابرابر ترین منطقه جهان است. یکی از دلایل اصلی آن تبدیل درآمدهای نفتی به موقوفه‌های مالی دائمی است.
شیوع ویروس کرونا ، کاهش ظرفیت مولد اقتصاد در خاورمیانه ، سقوط بازار نفت ، بسته شدن بازارهای کار در خلیج فارس، اخراج میلیون‌ها کارگر از مصر، تاثیری مهمی بر اقتصاد سیاسی خاورمیانه داشته است. این دگردیسی برای مردم خاورمیانه که بخش بزرگی از کارگران به لحاظ اقتصادی آسیب پذیر را در اختیار دارد، خطر بسیار بزرگی خواهد بود.زیرا خاورمیانه بیشتر از هر منطقهای در جهان مستعد اعتراض اجتماعی است .شیوع این ویروس، قابلیت ماندگاری و حفظ قدرت ها را در زمینه چشم‌اندازهای سلامت تعیین خواهد کرد.
درخاورمیانه کشورهایی نظیر عراق ، سوریه ، فلسطین و یمن ،که یک سیستم با زیرساخت های سلامت ضعیف برای مدیریت و مهاجرت‌های ناشی از جنگ و خشونت ، و کمبود اقلام پزشکی و دیگر کالاها می باشد،مهار شیوع کرونا با مشکلات فراوان روبرو خواهد شد.
کشورهای خاورمیانه در مقابله با بیماری فراگیر مشارکت چشمگیری نداشته و نتوانسته‌اند شکاف‌های سیاسی را تبدیل به همکاری نزدیک کنند.لذا ضعف‌ها، ابهامات و سیاست‌های ناپایدار دولت ها آشکارتر شده اند. به چالش کشیده شدن کارآمدی و شایستگی و صلاحیت دولت‌ها ، سبب دگرگونی در سیاست داخلی آن ها، و منجر به شکل گیری اعتراض می شود.
برخی کشورهای خاورمیانه مانند سوریه به دلیل جنگ با ترکیه با مشکلات جابجایی مردم و آوارگان استان ادلب ، که در چادرهای اردوگاه‌هایی زندگی می‌کنند از استانداردهای لازم و تجهیزات بهداشتی و پزشکی کامل برخوردار نیستند.این کشور در صورت تحلیل رفتن دولت ، احتمال بروز اعتراضات اجتماعی را در بر خواهد داشت.بحران مالی ، رکود عمیق و شیوع این ویروس همه‌گیر، هزینه بخش سلامت و امنیت اجتماعی ، بیکاری کارگران روزمزد در پی سیاست‌های قرنطینه خانگی ، ده ها میلیارد دلار برای لبنان در بر داشته است. نماینده عالی روابط بین‌الملل و سیاست های امنیتی اتحادیه اروپا اعلام کرده ، بسته‌های حمایتی، 100 میلیون یورو به لبنان پرداخت می شود.اما لبنان به دلیل کاستی‌های حاکمیتی و شکاف‌های سیاسی و ورشکستگی بخش گردشگری در معرض اعتراضات اجتماعی قرار خواهد گرفت.
رکود در صنایع خودروسازی، حمل‌ونقل و صنایع هوایی در بسیاری از کشورهای خاورمیانه ،کاهش تقاضا برای نفت ،آسیب پذیری مشاغل کلیدی مانند لغو سفر 80 درصد گردشگران به مصر ،کسب و کار هتل ها و مراکز خرده فروشان در امارات متحده عربی و نقاط دیگر گردشگری خاورمیانه سبب افزایش نرخ بیکاری و کاهش دستمزدها، و افت تولیدات ناخالص کشورها شده است. این شوک های شدید اقتصادی اگر از حمایت دولت ها برخوردار نباشد ،با افت اعتماد در بین کسب و کارها و مصرف کنندگان روبرو خواهد شد، و این سبب بروز زمینه ی اعتراضات اجتماعی خواهد بود.
دولت های کشورهای عضو شورای همکاری خلیج فارس ، تدابیری را برای محدود کردن شیوع ویروس اعمال کرده‌اند.اما نظام‌های بهداشتی این کشورها ،که از کارآمدترین نظام‌های سلامت منطقه می باشد. کفاف اجتماعات کارگران خارجی در این کشورها و عدم دسترسی به مراقبت‌های بهداشتی و فاصله‌گذاری اجتماعی را نمی دهد.در نتیجه با داشتن امکانات ، در کنترل بیماری دچار مشکل خواهند شد.
بسیاری از کشورها اقدامات هدفمندی را در دست اجرا دارند. قطر، عربستان سعودی و امارات بسته های مالی عظیمی را برای حمایت از بخش خصوصی در نظر گرفته اند. این بسته های حمایتی شامل اقدامات هدفمندی برای تعویق اخذ مالیات و هزینه های دولتی، بازپرداخت وام های بانکی و افزایش امتیازات مالی برای کسب و کارهای خصوصی کوچک و متوسط هستند.دیگر کشورها و به ویژه واردکنندگان نفت در این منطقه، فضای مالی محدودتری در اختیار دارند.
یکی دیگر از مشکلات خاورمیانه که در پسا کرونایی باعث می شود اعتراض مردم خاورمیانه را در مقابل دولت های وابسته به آمریکا را افزایش دهد ،تحریم است. تحریم‌های آمریکا در خاورمیانه خصوصا بر ایران ، مانع از ارسال تجهیزات پزشکی ضروری و کالاهای بشردوستانه مورد نیاز به کشورها از جمله ایران شده است. ایران برای اولین بار در 60 سال گذشته از صندوق بین‌المللی پول تقاضای وام اضطراری پنج میلیارد دلاری کرده ، اما آمریکا دسترسی این کشور به ارز خارجی را تا کنون مسدود کرده است.آمریکا با تمدید تحریم ها در جهان و خارج کردن نیروهای نظامی از کشورهای متحد از بیم شیوع کرونا و عدم کمک های پزشکی و بهداشتی به متحدان و عدم کنترل مسائل اقتصادی و بیماری در کشورش ،باعث بی اعتمادی در بین مردم خاورمیانه شده است.
جوزف نای اخیرا بیان داشته« اگر بر فرض، ایالات متحده بتواند به عنوان یک قدرت بزرگ بر سایرین تفوق یابد، اما نمیتواند بهتنهایی امنیت خود را تامین کند.در برخورد با این جنس تهدیدهایی چون تغییر اقلیم و آبوهوا و ویروس کووید-۱۹ که محدود به جغرافیایی خاص نیست ، نمیتوان صرفا به توانمندی آمریکا اکتفا کرد. کلید موفقیت در این رویارویی، ملاحظه اهمیت توانمندی سایر کشورها در مواجهه با این چنین مسائل است.»
چشم انداز
دولت هایی که در خاورمیانه، از طریق نظام‌های اقتصادی ، سیاسی و هم از نقطه نظر سلامت عمومی بتوانند تا پایان این بحران ایستادگی کنند، از سرمایه مردمی بهرهمند میگردند.در مقابل، کشورهایی که به دلیل افزایش بی‌ثباتی و قرارگرفتن در مقابل مردم حس بی اعتمادی را در بین ملت خود افزایش دهند ،در پسا کرونایی زمینه ی اعتراضات اجتماعی را فراهم می کنند. لذا دولت ها باید هزینه های سلامت و ایمنی اجتماعی مردم را برعهده بگیرند حتی اگر با کسری بودجه مواجه باشند.زیرا کاهش شدت اعتراضات اجتماعی خشونت‌بار با حفظ سیاست‌های اقتصادی مبتنی بر تأمین رفاه اجتماعی از سوی دولت‌ها، در این مقطع بحرانی و حصار خانگی مانع اعتراضات اجتماعی می شود. دولت ها می توانند با اعمال ترکیبی از سیاست های مدت دار و هدفمند نظیر معافیت مالیاتی برای بخش ها و افرادی که متحمل بیشترین زیان شده اند، به این هدف جامه عمل بپوشانند.
کمبود مدیریت بحران و عدم شفافیت دولت ها و بی‌اعتمادی شهروندان به قابلیت دولت‌ها در مهار کردن این ویروس،باعث خواهد شد که در پسا کرونا بسیاری از اعتراضات جنبه سیاسی و نژادپرستانه پیدا کند .
شاید این ویروس و آسیب های اقتصادی ناشی از وابستگی به انرژی در خاورمیانه، سبب بومی‌سازی اقتصادی این کشورها شود. در مجموع خاورمیانه پسا کرونا را می‌توان با گسترش فقر در سطح اقتصادی ، ورشکستگی صنعت توریسم و گردشگری(مصر، امارات، لبنان و ترکیه ) جایگاه دولت‌ها ، با اعتراضات مردمی مورد ارزیابی قرار داد.
واژگان كليدي: احتمال، بروز، اعتراضات، اجتماعی، پسا کرونایی، خاورمیانه،فاطمه خادم شیرازی
