ابعاد روابط راهبردی ترکیه و قطر

– دکتر رضا دهقانی

کارشناس مسائل ترکیه

سفر اخیر آقای اردوغان به قطر و نگاه ترکیه به قطر

از زمانی که ترکیه سیاست معروف استراتژی صفر را پیش برد روابط بسیار حسنه ای با قطر آغاز کرد. بعد از چندسال که سیاست نوعثمانیست را پیگیری و به تعبیری جایگرین سیاست صفر کرد، روابط ترکیه با خیلی از کشورها دگرگون شد و سیاست صفر با همسایگان جواب معکوس داشت و روابط با سوریه، عراق، ایران و خیلی از کشورها تحت شعاع سیاست های بلند پروازانه ی نوعثمانی قرار گرفت. اما در این دو مرحله ی روابط ترکیه با با قطر هم چنان از ثبات کافی برخوردار بود.

در انقلاب های عربی یا بهار عربی ترکیه و شخص آقای اردوغان و هم چنین قطر گرایش های شدید اخوانی داشتند. حتی بزرگ ترین دفتر اخوان المسلمین بعد از مصر درکشورهای حاشیه ی خلیج فارس در قطر بود. مرسی بسیار مورد حمایت آقای اردوغان و هم چنین امیر قطر قرار داشت. کودتای آقای عبدالفتاح سیسی باعث نارضایتی دو کشور ترکیه و قطر از سرنگونی آقای مرسی شد و اختلاف شدیدی بین آن ها و مصر به وجود آمد. این اشتراک منافع ترکیه و قطر در خصوص جریان اخوانی حتی تا مدت ها با مصر وجود داشت. اما وقتی کشورهای حوزه ی خلیج فارس و هم چنین عربستان حضور آقای سیسی را پذیرفتند و از قطر خواستند روابطش را با مصر عادی کند، قطر روابطش را عادی کرد و قطر مشوق آقای اردوغان (که مجددا با مصر برقراری رابطه داشته باشد) بود. در این برهه نقش رابطه ی ترکیه و قطر یک رابطه ی تقریبا راهبردی است؛ اما مهم ترین نقطه ی عطف در روابط قطر و ترکیه به وقایع سوریه و اتفاقاتی از سال   2012است (که متحدا به کمک علیه بشاراسد پرداختند). آنها هردو خواهان کنارگیری بشار اسد رئیس جمهور سوریه بودند، از عملیات نظامی روسیه در سوریه ناراضی بوده و مخالف حتی دخالت ایران و حزب الله در سوریه شدند. این همراهی و ائتلاف به قدری به هم نزدیک شد که به دنبال سرنگونی هواپیمای سوخوی روسی توسط ترکیه و اختلافات بین ترکیه و روسیه امیر قطر سفرش را به مسکو لغو کرد.

همکاری در سطح منطقه

بیشتر روابط قطر و ترکیه را ما باید در مناسبات دوسال اخیر و در قالب موافقت نامه ها و قراردادهای متعدد بینشان دید. ناگفته نماند که بیشترین میزان مراودات بین قطر و مقامات قطر و ترکیه در ظرف دو سال اخیر صورت گرفته است؛ یعنی آقای اردوغان در دو سال اخیر بیشترین سفر را به به قطر داشته است که طبیعتا منجر به انعقاد موافقت نامه ی تشکیل کمیته ی عالی همکاری های راهبردی شد . این نشان دهنده سطح همکاری های قطر و ترکیه به مرحله ی همکاری های راهبردی است و نتیجه ی گفت و گوها و برگزاری کمیسیون های همکاری های راهبردی نهادینه کردن بیشتر این مناسبات بود. به طوری که آرام آرام به سمت قراردادهای همکاری های نظامی سوق پیدا کرد . قرارداد همکاری های نظامی در تابستان گذشته بین ترکیه و قطر منعقد شود. این قرارداد نظامی از این منظر حائذ اهمیت است که یک نقش راهبردی به آنکارا در خلیج فارس می دهد و کمک می کند که یک بلوک تازه ی سنی تشکیل دهد. حتی در بندی از قرارداد همکاری ذکر شده است که ترکیه در مواقعی هم می تواند نیرویی در قطر مستقر کند. خیلی از تحلیلگران معتقدند که انعقاد این قرارداد نظامی دو دلیل اساسی دارد؛ یکی به حضور کمرنگ نظامی آمریکا در خلیج فارس برمی گردد، این که آمریکا قصد دارد نقطه ی ثقل حضور را در شرق آسیا و خاور دور تعریف کند. چون خطر را از جانب چین و روسیه می داند و یکی هم به قرارداد برجام که بین ایران و گروه کشورهای 1+5 منعقد شد. چرا که تحلیل گران ترکیه معتقدند قدرت نرم ایران به دنبال قرارداد برجام و برداشتن تحریم ها افزایش پیدا می کند و این تنش زدایی با غرب نوعی هراسی را در بین کشورهای خلیج فارس ایجاد کرده است. لذا قطر مایل است در این وضعیت ترکیه را به عنوان یک قدرت منطقه ای در کنار خود داشته باشد .

در سفر اخیری آقای اردوغان بیش از پانزده قرارداد همکاری بین دو کشور امضا شده است که مهم ترین آن لغو روادید بود که شهروندان ترک و قطری بود و این هم در جهت سیاست اقتصادی و گسترش بازرگانی ترکیه است که مایل است این تنیدگی در روابط ترکیه و قطر ایجاد شود. یکی از حوزه ها حوزه ی همکاری نظامی است. اساسا بعد از انعقاد برجام انعکاسی که بین کشورهای خرد خلیج فارس از جمله قطر ایجاد شد این بود که ایران با درآمدهایی که بلوکه شده است و آزاد می شوند این فرصت را پیدا می کند که در امور داخلی کشورها دخالت کند. این اندیشه مربوط به آن هاست و غرب هم به آن دامن میزد، لذا به دنبال این هستند که بتوانند یک نیروی جایگزینی به جای آمریکا داشته باشند (چون می دانند که آمریکا تمایل چندانی ندارد که همانند دهه ی هفتاد و هشتاد به طور مستقیم در امور خلیج فارس دخالت کند. چون مسئله ی خلیج فارس برای آمریکا با توجه به این که منابع جدید نفت کشف شده است، راه های جدید تجاری و شرق دور برای آمریکا اهمیت بیشتری به لحاظ راهبردی و آینده پژوهانه دارد مانند دهه های پیش اولویت آن چنانی ندارد..)لذا دولت آنکارا می توانست این نقش را به عنوان قدرت منطقه ای ایجاد کند و یک بلوک سنی ایجاد کند.

کشورهای عربی قبلا رویکرد آقای اردوغان را از رویکرد یک کشور لائیسم به طرف یک کشور سنی و عثمانیسم هدایت کردند. یعنی کشورهای عربی به طور غیرمستقیم تأثیر داشتند و این بستر را فراهم کردند به طوری که اکنون گرایش های سنی در دولت ترکیه به ویژه شخص آقای اردوغان خیلی قوی است و تمایل دارد با همکاری این کشورها این بلوک سنی را در مقابل ایران یا اعتلاف ایران، عراق، حزب الله، سوریه و روسیه تشکیل بدهد. حوزه ی دیگر تشکیل ائتلاف ترکیه، قطر، عربستان این است که با قدرت گرفتن جریان شیعی لازم است که به عنوان محور جهان اسلام تسنن در مقابل ائتلاف ایران، روسیه وحزب الله سوریه قرار بگیرند. من این سف بندی را در مناسبات بین ترکیه و قطر می بینم. در این بین قطر به لحاظ ژئوپلوتیک، به لحاظ ویژگی های قدرت های منطقه ای نمی تواند قدرت منطقه ای باشد اما قطر از ابزارهای قدرت نرم خود و ابزار ثروت های بی کرانی و قدرت مالی و هم چنین قدرت رسانه ای است.

زمینه ی دیگری که اهمیت زیادی برای ترکیه و قطر دارد انرژی و سرمایه گذاری است. مسلما ترکیه موقعیت ژئوپتیک خاص و پل ارتباط بین شرق و غرب محسوب می شود و یکی از پایانه های مهم انتقال انرژی به غرب است. با وجود اختلافات و تنشی در روابط روسیه با غرب هم چنین روسیه با آنکارا قطر با منابع عظیم انرژی( بعد از ایران سومین کشور ذخایر گازی است و یکی از بزرگترین کشورهای دارای ذخایر نفتی است) می تواند تأمین کننده ی هم منابع انرژی ترکیه باشد و هم از طریق ترکیه منابع انرژی غرب را تأمین کند. در این بین ارتباط و نزدیکی روابط بین ترکیه و قطر شاید زیانی برای ایران داشته باشد که بخواهد به عنوان تأمین کننده ی منابع انرژی اروپا شود و این هم از این قرارداد صدور گازی بین قطر و ترکیه کاملا مشخص است. قرارداد مبتنی بر این است که سالیانه یک و دو میلیارد متر مکعب گاز طبیعی یعنی ال ان جی از طریق قطر به ترکیه منتقل شود.

مسئله ی دیگر بحث سرمایه گذاری است. قطر با توجه به وسعت اندکی که دارد به لحاظ منابع مالی کشور ثروتمندی محسوب می شود به همین خاطر اقتصاد ترکیه نیاز دارد که مدام در آن سرمایه گذاری شود لذا بخش اعظم این سرمایه ها می تواند به سمت اقتصاد، صنعت و توریسم ترکیه هدایت شود و از این منظر هم قطر برای ترکیه اهمیت راهبردی دارد.

واژگان کلیدی: روابط راهبردی ترکیه و قطر، روابط ترکیه و قطر، روابط راهبردی، ترکیه، قطر