دکتر رضا دهقانی
کارشناس مسائل ترکیه
مرکز بین المللی مطالعات صلح – IPSC
دلایل اهمیت استان نینوا و موصل برای ترکیه
در واقع باید بین سیاست ترکیه برای نینوا و موصل باید تفاوت قائل شد. موصل یکی از شهرهایی که در اواخر عثمانی در معاهدا لوزان تکلیف آن نامشخص بود. یعنی در طی مناقشات با بریتانیا راه حلی به دست نیامد و مسئله موصل و مالکیت آن (که آیا در قلمرو ترکیه جدید و یا عراق قرار بگیرد)، به جامعه ملل ارجاع شد. در جامعه ملل گفتگو های بسیاری انجام شد و علی فتحی بیگ، نماینده ترکیه چندین جلسه با نماینده بریتانیا صحبت کرد و کش و قوس های فراوانی اتفاق افتاد. حتی در گفتگوهایی عصمت پاشا با لردکروزون در مورد موصل به نتیجه ای نرسیدند. در این میان آتاتورک در آن زمان مایل بود که دوستی غرب با بریتانیا را داشته باشد، اما موصل را واگذار کند. در نهایت رای صادره این بود که ترک ها ده درصد نفت موصل را به مدت بیست و پنج سال صاحب شوند. اما آنها باز هم حاضر شدند نسبت به این مسئله کوتاه آیند و به پانصد هزار پوند راضی شدند. یعنی ترکیه مبلغی را دریافت کردند و مسئله موصل خاتمه پیدا کرد. در واقع، در آن مقطع تاریخی ترکیه برای جلب دوستی غرب از موصل چشم پوشی کردند. بعد از استقرار جمهوری ترکیه و از دست دادن آسان موصل به عنوان یک مسئله رمانتیک و تراژدیک برای ترک ها مطرح بوده است. کما این که موصل می توانست به دلیل داشتن منابع اصلی نفت، به اقتصاد ترکیه (که از نظر منابع نفتی ضعیف است) کمک کند. ترکیب جمعیتی موصل در سال 1923 برتری با کردها بود و ترک ها می توانستند در آن مقطع جلب نظر کنند و آن ها را با دولت و جمهوری ترکیه همراه کنند. علاوه بر این ها، موصل می توانست عمق استراتژیک ترکیه در منطقه خاورمیانه باشد و سرمایه گذاری عمده ترکیه با کشورهای غربی نباشد.
اکنون موصل شهری بسیار بزرگ است و بعد از بغداد دومین شهر بزرگ در این منطقه است و حدود دو میلیون نفر جمعیت دارد. موصل برای ترکیه بیشتر از نظر تاریخی و منابع استراتژیک مورد توجه می باشد. در این میان در ترکیه کنونی ، تعدد نگاه ها را نسبت به موصل نداریم. زیرا هر گاه مردم ترکیه، تاریخ انقطاع موصل را از پیکره عثمانی یا جمهوری ترکیه می خوانند، به این مساله فکر می کنند که بی کفایتی و بی لیاقتی رهبران آن زمان ترکیه منجر به از دست رفتن موصل شد. موصل سراسر منابع نفتی می تواند بسیار سودمند باشد. لذا بر سر این که آن ها علاقمند به برگرداندن موصل به (آغوش وطن) ترکیه هستند و دوباره آن را تصرف کنند، در بین طیف وسعی از سیاستمداران و مردم ترکیه اتفاق نظر وجود دارد. اما نکته دیگر ترکیب قومی- نژادی ترکمن هایی آن منطقه است و احزاب حزب ملی گرا و پان ترکی نسبت به این مسئله سمپاتی نشان می دهند. بنابراین در نظر مردم ترکیه و دولت فعلی ترکیه (که سیاست های پان عثمانیسم هم دنبال می کند) نسبت به بازگرداندن موصل اتفاق نظر وجود دارد. هر چند ممکن است حزب جمهوری خواه خلق نیز این نوع ماجراجویی ها را محکوم و آن را برای ترکیه زیان بار بداند.
راهکارها و تاکتیک هایی ترکیه در قبال استان نینوا و موصل
نگاهی حال حاضر ترکیه به مسئله موصل نوعی استارت برای سایکس پیکو دو عراق است. در این حال اگر بخواهیم سیاست های ترکیه را در خصوص موصل و شمال عراق و استان نینوا در مفهوم عام تر بررسی کنیم، می توانیم مثلثی یعنی باید مثلث کرد، ایران و ترکیه را در نظر داشته باشیم. این مثلث که هر کدام یک بعد دارد و با هم در تعارض هستند، و در عین همکاری با هم مشکل راهبردی نیز دارند. یعنی ایران ضمن به رسمیت شناختن تمامیت عراق از نیروهای حشدالشعبی ( عمدتا نیروهای شیعی هستند) و نیروهای پیش مرگه دفاع می کند؛ اما با ترکیه بر سر عدم استقلال کردها اشتراک نظر دارد و مایل نیست که کردها از عراق مستقل شوند. از طرف دیگر کردها به ویژه حزب دموکرات به رهبری بارزانی، اساسا موصل را بخش تاریخی خود می دانند و معتقدند اگر قرار است آزادسازی موصل صورت گیرد، باید جز قلمرو کردستان شود. ترکیه از این موضوع به این دلیل حمایت می کند که فکر می کند مسئله استان نینوا را می توان بعدا بین خود تقسیم شود، می توان گفت اشتراک نظر و وحدت نظری بین حزب دموکرات و ترکیه وجود دارد تا بعدا بتوانند این منطقه را بین خود تقسیم کنند. به همین دلیل ترکیه معتقد است که اگرچه مایل نیست که موصل به دست نیروهای بارزانی بیفتد، اما می تواند بپذیرد که بخش هایی از نینوا متعلق به بارزانی و حزب مطلوب آن باشد. در این میان دولت عراق مخالف این مسائل است و معتقد است که ایران و ترکیه باید در حد مستشاری در بحث آزادسازی موصل کمک کنند.
آینده سیاست گذاری ترکیه در نینوا و موصل
ترکیه 150 تن از نیروهای خود را از نه یا ده ماه پیش وارد این منطقه کرده است و سیاست هایی را در پیش گرفته است، یعنی در بحث مربوط به موصل حشد الوطنی را مقابل حشدالشعبی طرفدار ایران علم کرده است و از آن حمایت می کند و حتی سلاح هایی را به آن ها داده است. در این زمینه جنگ قدرتی بین نیروهای ایرانی و ترک در بحث آزادسازی موصل وجود دارد. کما این که آقای اردوغان گفته اند که ایرانی ها نمی توانند با استفاده از حشد الشعبی در بحث آزادسازی موصل عمل کنند. به عبارت دیگر آنکارا نمی خواهند که موصل کردی باقی بماند. بلکه می خواهند در دست نیروهای بومی متمایل به او اداره شود. در این وضعیت هدف و راهبرد ترکیه برای استان نینوا این است که به شدت به دنبال آن است که منطقه را از دولت عراق منتزع کند و به نحوی با نیروهای حزب دموکرات کرد بر سر تقسیم مابقی استان به توافق برسد. اما اینکه ترکیه تا چه حد بتواند به این هدف در عرصه میدانی دست یابد، بستگی به بازیگری ایران، آمریکا و دولت مرکزی عراق دارد. همچنین ما نباید مقاومت مردمی عراق را در نظر بگیریم. به علاوه در حال حاضر موصل، موصل سال 1923 نیست و شرایط تغییرات فراوانی کرده است. کما این که بخش های بزرگی از پیش مرگه ها و نیروهای کرد مایل به حضور ترکیه در کنار خود نیستند. گذشته از این اساسا در صورتی که جامعه جهانی بخواهد به این مسئله تن دهد، (به رغم این که دولت مرکزی مقتدری در عراق وجود دارد) مجوز آغاز سایس پیکو دو است و ادعاهای مرزی در خیلی از جاهای دیگر، گسترش پیدا می کند. در این شرایط اگر ترکیه این مسئله را پیش ببرد باید دروازه های اتحادیه اروپا را بر روی خود بسته ببیند و حتی حمایت های خیلی از کشورهای مجاور را نیز از دست خواهد دارد، زیرا هیچ یک از کشورهای مجاور ترکیه از جمله ایران نمی پذیرند که ترکیه چنین آشکارا تمامیت ارضی کشوری دیگر را نقض کند.
واژگان کلیدی: استان نینوا ، موصل ، ترکیه، آینده سیاست گذاری ترکیه ، آزاد سازی موصل
