سید ایمان موسوی
پژوهشگر مسائل بين الملل
مرکز بین المللی مطالعات صلح –IPSC
بحران یمن، شکست عربستان در تحولات سیاسی لبنان، تثبیت موقعیت دولت سوریه و شکست یاران افراط گرای عربستان در این کشور و گام آخر ماجرای شائبه برانگیز جمال خاشقچی از جمله مواردی است که دولت عربستان را در طی سالهای های اخیر با بحران بی سابقه مواجه ساخته است. مهم تر از همه این بحران ها برای عربستان، دوری گزینی قطر از سیاست های منطقه ای عربستان و اعلام مخالفت با رویکرد منطقه ای این کشور است. با وجود دعوت رسمی سلمان بن عبدالعزیز پادشاه عربستان از امیر قطر برای حضور در نشست ریاض، دولت قطر سلطان بن سعد المریخی وزیر مشاور در امور خارجه را به ریاض فرستاد تا از این طریق پیام مخالفت اش را با بن سلمان و فاصله گیری انتقادی اش را از سیاست های منطقه ای این کشور اعلام دارد.
قابل ذکر است که عربستان، امارات متحده عربی، مصر از ژوئن 2017 دولت کوچک و ثروتمند قطر را با اتهاماتی نظیر حمایت از جریان های تروریستی، داشتن روابط گسترده با ایران مورد تحریم قرار داده و این کشور را عملاٌ در محاصره شدید اقتصادی و سیاسی قرار داده اند. این بحران با گذشت نزدیک به دو سال هنوز حل نشده باقی مانده و به صورت استخوانی لای زخم در نشست های سالانه اجلاس شورای همکاری خلیج عمل می کند. نشست ریاض و اظهارت مطرح شده پس از آن هم نشان می دهد که امیدی به بازگشت قطر به شورای همکاری خلیج فارس حداقل در یک بازه زمانی میان مدت نیست. دولت عربستان بسیار تمایل داشت با حضور امیر قطر، مانع از افزایش شکاف ها در شورای همکاری خلیج فارس گردد. عبدالطیف الزیانی دبیرکل شورای همکاری خلیج فارس گفت که اجلاس سی و نهم بر بازنگری روابط اعضای شورا با تمرکز بر موضوع تحریم های ایران بود. سیاست ضد ایرانی در میان اعضای شورا از سوی عربستان، بحرین و امارات متحده عربی نمایندگی می شود و این کشورها تلاش دارند با بزرگ نمایی تهدید ایران، وحدت در میان اعضا را تقویت کنند. اما نکته در اینجاست که عمق شکاف ها و اختلاف نظر ها بیش از آن است که با برجسته کردن موضوع ایران پوشش داده شود. به خصوص اینکه حداقل کشورهای عمان و قطر رابطه مثبت و حسنه ای با ایران دارند و موضوع ایران نمی تواند این کشورها را از مسائل اختلافی با عربستان غافل سازد. قطر به شدت در موضوعات منطقه ای از جمله سوریه و یمن با عربستان دچار اختلاف نظر جدی است و دنباله رو سیاست های فرقه گرایانه این کشور نیست. از سوی دیگر شبکه الجزیره بنگاه بزرگ خبرپراکنی خاورمیانه مواضع ضد سعودی دارد و این امر در موضوع خاشقچی به طور برجسته عیان شد. دولت عربستان از موضع مستقل الجزیره و پوشش گسترده این شبکه در مساله خاشقچی بسیار عصبانی است و دولت قطر را مسئول اصلی پشتیبانی از سیاست های رسانه ای الجزیره می داند.
از این رو تحولات منطقه نظیر شکست سعودی ها در یمن، قتل خاشقچی و غیره باعث شده توان راهبری و مدیریت عربستان در شورای همکاری خلیج فارس زیر سوال برود. با عطف به این واقعیت ها دولت عربستان تلاش داشت با برگزاری موفقیت آمیز نشست ریاض با حضور همه روسای قدرت کشورهای عضو این شورا، هم موقعیت از دست رفته خودشان را پیداکنند و هم اعتبار و پرستیژ شان را نزد قدرت های منطقه ای نظیر ایران و قدرت های فرامنطقه ای آمریکا به اثبات رسانند. بی جهت نبود که ملک سلمان در نشست ریاض بار دیگر بر نقطه وحدت زای شورا، یعنی ایران دست گذاشت. پادشاه عربستان در حالی مدعی دخالت ایران در کشورهای دیگر عربی شد که خود از سوی اعضای میانه رو شورا، متهم به جنگ طلبی در خاورمیانه است. گروگان گرفتن سعد حریری نقطه اوج مداخله گری ناشیانه دولت تازه کار سعودی ها بود. از این رو اگر چه دیر زمانی موضوع حاکمیت ایران بر جزایر سه گانه، رقابت منطقه ای با ایران و جلوگیری از قدرت گیری بیشتر تهران در خاورمیانه و هراس از گسترش تفکر انقلابی در میان اعضای شورا، باعث وحدت ظاهری شده بود و عربستان از این طریق رهبری خودش را بر سایر کشورها تحمیل کرده بود اما دیگر زمانه عوض شده و اوضاع و احوال خاورمیانه شرایط دیگری را تجربه می کند.
شرایط جدید نیازمند گفتمان جدید است و دیگر نمی توان با اهداف چهل سال گذشته، برای امروز معناسازی کرد. به خصوص اینکه ایران کشوری با اهداف و موقعیت صلح طلبانه است و نقش بی بدیلی در پروژه صلح و ثبات در کشورهای جنگ زده خاورمیانه ایفا می کند. با عطف به این امر باید مرگ سیاسی شورای همکاری خلیج فارس را می توان در آینده ای نزدیک اعلام کرد. نشست اخیر شورا نشان داد که دیگر گفتمان ایران هراسی قابلیت معناسازی و همراه سازی را ندارد و نمی تواند اعضای متکثر شورای همکاری خلیج فارس را دور هم نگه دارد. امروزه همه کشورها، عربستان را عامل اول و آخر بی نظمی در خاورمیانه می دانند. برای همین راهبردهای این کشور برای حفظ وحدت درونی شورا ناکافی است و شورا عملا به نهادی تک صدا تبدیل شده است.
واژگان کلیدی: شورای همکاری، خلیج فارس، پایان خط، سید ایمان موسوی
