آينده روابط ايران عربستان

فاطمه خادم شیرازی

پژوهشگر و مدرس دانشگاه

مرکز بین المللی مطالعات صلح-IPSC

تیره شدن روابط ایران و عربستان سعودی مدت ها است که عامل اصلی بی ثباتی سیاسی در خاورمیانه شده است.در همین راستا گفت‌وگوهای بغداد با خروج آمریکا از افغانستان و تضعیف چتر امنیتی آمریکا از عربستان کلید خورد.این نشست ها هنوز در مرحله مقدماتی است، و هنوز برای بازگشت به روابط عادی بین دو کشور فاصله زیادی وجود دارد.

هر دو کشور تلاش دارند با برقراری صلح، منافع ملی بیشتری را تامین کنند. بنابراین برای کنار گذاشتن اختلافات باید دلیل قانع کننده ای داشته باشند. ایران و عربستان ضرورت دارد در محور های مختلفی از جمله مسائل فرقه گرایی، امنیت منطقه ای و رهبری سیاسی داخلی باهم به توافق برسند. اختلافات شدید منطقه ای پیرامون عراق، لبنان، سوریه و یمن یکی از محورهای مهم این گفت و گو ها می باشد.

ایران و عربستان سعودی همدیگر را مداخله گر اقلیت ها در کشورهای متبوع خود می دانند.ایران معتقد است که ریاض در تحریک اعراب قومی استان خوزستان و اقلیت بلوچ در جنوب شرق فعالیت می کند. عربستان سعودی عامل ناآرامی‌های استان شرقی و اعتراض در میان شیعیان همسایه در بحرین را ایران می داند.(1)

– فرصت های رفع اختلافات پیش روی ایران و عربستان

عربستان سعودی  فرصت هایی را در سطح منطقه و جهانی  از جمله در سال 2019 خروج تعدادی از تاسیسات نفتی، خروج این کشور از افغانستان  ، عدم اعتماد دولت بایدن به این کشور و میانجی گری ایران در یمن  را از دست داده است. عربستان  در صدد است که فرصت های از دست رفته منافع ملی خود را در منطقه با تعامل با ایران ترمیم کند.  این تعامل می تواند برای عربستان در زمینه مسائل امنیتی، آشتی با قطر، روابط با ترکیه، تعامل مجدد با دولت سوریه در دمشق و کاهش نگرانی‌های امنیتی ریاض، مانند یمن، اطمینان خاطر حاصل کند. (2)

رقابت  عربستان و ایران تنها ریشه در  ایدئولوژیک ندارد، بیشتر از ملاحظات ژئواستراتژیک، سیاسی و اقتصادی ناشی می شود. هر دو قدرت برای بازار و مواد خام رقابت می کنند و به دنبال مشارکت و نفوذ منطقه ای هستند.(3)

دلیل استقبال ایران از روابط خوب با عربستان سعودی ، شاید تا حدی ناشی از عوامل داخلی ، بهبودی وجهه بهتر در سطح منطقه‌ای و بین‌المللی وفشار بر آمریکا برای حذف تحریم ها است.(4) هم چنین ایران مایل است با گفت‌وگوی موازی منطقه‌ای ، یک پیشرفت بالقوه در بازسازی توافق هسته‌ای موسوم به برنامه جامع اقدام مشترک (برجام) را تکمیل کند. (5)

هم عربستان سعودی و هم ایران تحت فشار اقتصادی عظیمی هستند. به عنوان مثال، قیمت های پایین جهانی نفت با بدهی های دولت سعودی ویران شده است. تا پایان سال 2020، بدهی ملی عربستان تقریباً 33 درصد از تولید ناخالص داخلی آن بود. ایران نیز پس از سال‌ها تحریم‌های آمریکا و همه‌گیری کووید-۱۹ شاهد بدهی ملی بالغ بر 40 درصد از تولید ناخالص داخلی کشور در سال 2020 بود. لذا گفتگوهای ایران و عربستان سعودی فرصتی است تا به نتیجه دوستانه تری برسند، این فرصت جدید می تواند تاثیر قابل توجهی بر درگیری های متعدد در منطقه داشته باشد. (6)

-منافع كاهش تنش 

عربستان سعودی اکنون خود را در موقعیتی می بیند که در آن نزدیک شدن به ایران  امیدوارکننده تر از تشدید تنش تلقی می شود. دو رویداد مهم  یکی حملات پهپادها و موشک های هدایت شونده به پالایشگاه های نفت عربستان سعودی که منجر به کاهش 50 درصدی تولید نفت در این کشور شد. دوم این که ترامپ از دستور حملات تلافی جویانه گسترده خودداری کرد.

این دو رویداد هر کدام به طرق مختلف بر سیاست محمد بن سلمان تأثیر گذاشته اند، و مسئول اصلی این تغییر مسیر به سمت دیپلماسی هستند.(7)

عربستان سعودی هم چنین برای تشویق سرمایه‌گذاری خارجی به این کشور به آرامش در مجاورت خود نیاز دارد. این تنها راه موفقیت این کشور در تنوع بخشیدن به اقتصاد است. بحران و درگیری برای آن هدف معکوس است. برای دستیابی به اهداف خود، در نهایت به یک رابطه عمل گرایانه با ایران نیاز دارد.

ایران و عربستان سعودی برای دور شدن از نفت به تنوع بخشیدن به اقتصاد خود متکی هستند. اگر این تنش ها به نتیجه نرسد، آن ها نه تنها در خطر ناامیدی اجتماعی، بلکه بی‌ثباتی نظام سیاسی خود نیز هستند.با وجود تمام تفاوت‌هایشان، هر دو نخبگان حاکم با هدف اصلی حفظ قدرت خود – به هر قیمتی، متحد شده‌اند.(8)

تنش زدایی می تواند منجر به روابط تجاری جدید و تقویت شده با کشورهای خلیج فارس شود و در نتیجه بخش های ایران را خارج از نفت و گاز تقویت کند. تنش زدایی با ایران یکی از تنها راه های کم هزینه برای انجام این کار است.از نظر سیاسی، عادی سازی  روابط با عربستان می تواند جایگاه ایران را در جامعه بین المللی بهبود بخشد و احتمالاً منجر به آزادسازی دارایی های خارجی آن و مخالفت کمتر با عقب نشینی تحریم ها شود.

با وجود  داشتن منافع ملی، رسیدن به یک صلح پایدار برای دو کشور آسان نخواهد بود. بی اعتمادی به نیات یکدیگر همچنان بالاست.با فرض حسن نیت همه درگیرها، در اینجا چهار گزینه بالقوه برای تنش زدایی وجود دارد که نشان دهنده قصد کاهش تنش و کاهش بی اعتمادی در میان طرفین است. هر کدام مزایا و معایب خود را دارند.

الف) ایران و عربستان سعودی می توانند پیمان عدم تجاوز به فضای هوایی و دریایی متقابل امضا کنند.

ب) ایران و عربستان سعودی می توانند استراتژی مشترکی برای مقابله با احتمال ظهور مجدد داعش ایجاد کنند.

ج) ایران و عربستان می توانند با کشورهای عربی خلیج فارس یک مجمع گفت وگو برای رسیدگی به شعله های آتش منطقه ای قبل از تبدیل شدن به درگیری های تمام عیار تشکیل دهند. 

د) روابط مردم با مردم را می توان گسترش داد و عمیق تر کرد تا هرگونه تنش زدایی در سطح بالا در دراز مدت کارساز باشد. زیرا هم ایران و هم عربستان مدتی است که جمعیت‌های خود را علیه یکدیگر رادیکال می‌کنند.(9)

• گفتمان های تهاجمی غیررسمی موانع های عادی سازی روابط

در حالی که رهبران عربستان سعودی تلاش‌های نوپای نزدیکی با ایران را در سطح رسمی ترویج می‌کنند، اما اجازه می‌دهند گفتمان تهاجمی غیررسمی صورت گیرد که زیربنای ادامه قاطعیت نسبت به ایران و سوء ظن در مورد انگیزه‌های آن است. این در حالی است که به گفته منابع، طرفین توافق کردند که از برگزاری کمپین های رسانه ای علیه یکدیگر خودداری کنند.(10)

اما در گفتمان‌هایی که در رسانه‌های اصلی سعودی به نمایش گذاشته می‌شود، نفوذ فزاینده منطقه‌ای ایران به‌عنوان دلیلی بر آرزوهای هژمونیک آن تلقی می‌شود. مفسران سعودی همچنین بر تفاوت‌های تاریخی و فرهنگی به‌عنوان عوامل دیگری که خصومت فزاینده ایران و جاه‌طلبی‌های ارضی ایران در کشورهای عربی همسایه را تغذیه می‌کند، تأکید کرده‌اند.

ادامه گفتمان غیررسمی قاطعانه تحت رهبری رسانه ها به عنوان یک یادآور داخلی عمل می کند. این گفتمان غیررسمی قاطعانه در مورد ایران همچنین با افزایش نگرانی ها در مورد چشم انداز بلندمدت ایالات متحده در منطقه، به ویژه تحت رهبری دموکرات فعلی در واشنگتن، مرتبط است. رویکرد دوگانه عربستان سعودی که بین گفتمان‌های موازی نزدیک‌شدن و قاطعیت تقسیم شده است، راهی است برای پادشاهی و مقابله با شرط‌بندی‌های خود – منطقه‌ای و داخلی.(11)

چشم انداز

اگر اختلافات و توافق های بین ایران و عربستان از راه دیپلماسی حل نشود،شکاف خطرناک و غیرقابل  پیش‌بینی ایجاد خواهد شد که می تواند بر ژئوپلیتیک، ثبات اقتصادی و جنگ‌های داخلی منطقه وسیع‌تر خاورمیانه تاثیر گذارد.

عربستان سعودی و ایران بهتر است در مذاکرات خود صبور باشند، مذاکراتی که طبیعتاً باید چندین موضوع مهم برای هر دو کشور را پوشش دهد و پویایی های حساس داخلی و منطقه ای را در نظر بگیرد.لذا ضرورت دارد که برای عادی سازی و توازن منطقه ای، به توافق های اساسی برسند.در واقع باید یک دستور کار واقع بینانه برای مدیریت مناقشه بین ایران و عربستان سعودی تعیین شود.

واژگان كليدي: آينده, روابط ,ايران, عربستان,رياض,فاطمه خادم شیرازی,,,

References

1. https://arabcenterdc-org.translate.goog/resource/a-saudi-iranian-rapprochement-still-has-a-long-way-to-go/?_x_tr_sl=en&_x_tr_tl=fa&_x_tr_hl=fa&_x_tr_pto=nui,sc
2. https://carpo–bonn-org.translate.goog/en/from-messenger-to- host/?_x_tr_sl=en&_x_tr_tl=fa&_x_tr_hl=fa&_x_tr_pto=nui,sc
3. https://www-fes-de.translate.goog/en/referat-naher-mittlerer-osten-und-nordafrika/iran-elections/artikelseite-iranelections/misstrauen-und-neuer-pragmatismus-saudi-arabien-und-die-wahlen-in-iran?_x_tr_sl=en&_x_tr_tl=fa&_x_tr_hl=fa&_x_tr_pto=nui,sc
4. Previous 1
5. Previous 2
6. https://www-dw-com.translate.goog/en/adversaries-saudi-arabia-and-iran-hold-talks-region-holds-its-breath/a-57298502?_x_tr_sl=en&_x_tr_tl=fa&_x_tr_hl=fa&_x_tr_pto=nui,sc
7. https://www-fes-de.translate.goog/en/referat-naher-mittlerer-osten-und-nordafrika/iran-elections/artikelseite-iranelections/misstrauen-und-neuer-pragmatismus-saudi-arabien-und-die-wahlen-in-iran?_x_tr_sl=en&_x_tr_tl=fa&_x_tr_hl=fa&_x_tr_pto=nui,sc
8. https://www-fes-de.translate.goog/en/referat-naher-mittlerer-osten-und-nordafrika/iran-elections/artikelseite-iranelections/misstrauen-und-neuer-pragmatismus-saudi-arabien-und-die-wahlen-in-iran?_x_tr_sl=en&_x_tr_tl=fa&_x_tr_hl=fa&_x_tr_pto=nui,sc
9. https://www-atlanticcouncil-org.translate.goog/blogs/new-atlanticist/adding-an-ishmael-track-to-the-abraham-accords-how-to-pursue-detente-between-iran-saudi-arabia-and-the-uae/?_x_tr_sl=en&_x_tr_tl=fa&_x_tr_hl=fa&_x_tr_pto=nui,sc
10. https://iramcenter-org.translate.goog/en/the-fourth-round-in-iran-saudi-arabia-talks/?_x_tr_sl=en&_x_tr_tl=fa&_x_tr_hl=fa&_x_tr_pto=nui,sc
11. https://agsiw-org.translate.goog/saudi-arabia-hedges-its-bets-with-assertiveness-and-diplomacy-in-iran-policy/?_x_tr_sl=en&_x_tr_tl=fa&_x_tr_hl=fa&_x_tr_pto=nui,sc