آتش بس در سوریه؛ انگیزه های طرفین و دلایل نقض آن

   هادی زرگری

   مرکز بین­المللی مطالعات صلح – IPSC

   بیان رخداد:

   در این نوشتار با تشریح وضعیت بحران در سوریه به انگیزه­های هر یک از بازیگران دخیل در بحران در پذیرش آتش بس پرداخته می­شود و پس از آن با توجه به نقض آتش بس، با تشریح علل این امر و زمینه­های آن بیان خواهد شد که تحت چه شرایطی آتش بس تداوم خواهد یافت. همچنان که با مشاهده تحولات چند هفته اخیر سوریه مشاهده می کنیم خشونت و درگیری ها بین گروه های مخالفین و دولت این کشور تداوم داشته و در کنار ناآرامی های داخلی، تقابل و تنش نظامی سوریه با ترکیه و آغاز بی­ثباتی های سیاسی در لبنان در پی ترور یکی از مقام های امنیتی در این کشور و متهم شدن سوریه به دست داشتن در این ترور نه تنها بر پیچیدگی بحران در سوریه افزوده است بلکه این نگرانی را بطور جدی تر دامن زده است که ممکن است دامنه بحران در سوریه به عرصه منطقه­ای نیز کشیده شود.

   در این راستا با انتصاب اخضر ابراهیمی به عنوان فرستاده جدید سازمان ملل و اتحادیه عرب و مذاکرات او با مقامات و رهبران طرفین منازعه در سوریه و دیدارهای او از کشورهای مهم منطقه، ابراهیمی با حمایت سازمان ملل و همکاری همه بازیگران داخلی و خارجی دخیل در بحران توانسته است آتش بس چهار روزه را همزمان با تعطیلات عید قربان در سوریه اجرا نماید که دستاورد مهمی برای او و همه بازیگران درگیر در بحران به عنوان مقدمه ای برای کاهش خشونت ها در سوریه می باشد. اما در این میان با توجه به وقوع موارد متعدد نقض آتش بس از سوی طرفین منازعه، این نوشتار با ارائه تحلیلی از انگیزه­های همه بازیگران داخلی و خارجی درگیر در بحران در پذیرش آتش بس به علل و عوامل دخیل در نقض آن نیز می­پردازد.

   واژگان کلیدی: سوریه، آتش بس، مخالفان دولت سوریه، بازیگران خارجی، اخضر ابراهیمی

   تحلیل رخداد:

   پس از گذشت بیش از 19 ماه از آغاز بحران در سوریه،که با بیش از 20 هزار کشته به یکی از پر تلفات ­ترین بحران ها در تحولات منطقه در چند سال اخیر تبدیل شده است، سرانجام هفته گذشته اخباری مبنی بر اعلام رضایت طرفین و بازیگران منازعه با اجرای آتش بس موقت منتشر شد. در واقع در حالی که کوفی عنان فرستاده سابق سازمان ملل به دلایل متعدد داخلی(در سوریه) و نقش منفی بازیگران خارجی نتوانست موفقیتی در اجرای طرح شش ماده­ای صلح خود برای توقف درگیری­ها و اجرای آتش بس کسب نماید، جانشین او یعنی اخضر ابراهیمی به عنوان فرستاده ویژه سازمان ملل و اتحادیه عرب در امور سوریه در ابتدای ماموریت خود اعلام نمود که با دیدی واقع گرایانه و با در نظر گرفتن همه ابعاد داخلی و خارجی بحران در سوریه در ابتدا در پی گفتگو و مذاکره با همه طرفین منازعه و همچنین کشورها یا بازیگران تاثیرگذار و دارای نفوذ در سوریه است و برنامه خود را با انجام سفرهای متعدد و گفتگو با شخصیت ها و مقامات متفاوت تعقیب نمود.

   در این راستا اخضر ابراهیمی با هدف کاهش خشونت ها در سوریه در چند هفته گذشته با دو دور سفر و بازدید از سوریه به گفتگو با مقامات دولتی این کشور و همچنین رهبران برخی گروه های مخالف دولت پرداخت و در کنار آن با انجام سفرهایی به کشورهایی مانند ایران، عراق و ترکیه خواستار ایفای نقش مثبت این کشورها برای توقف درگیری ها شد که از جمله آن­ها می­توان به گفتگوهای سازنده ابراهیمی با رئیس جمهور و وزیر خارجه کشورمان در این میان اشاره داشت. با توجه به این اقدامات و برنامه ها، اخضر ابراهیمی در دیدارها و گفتگوهای هفته گذشته خود و با حمایت جامعه جهانی توانست رضایت دولت سوریه و بیشتر گروه­های مخالف دولتی در داخل این کشور را برای اجرای آتش بس چهار روزه همزمان با تعطیلات عید قربان کسب نماید. در این راستا دولت سوریه در جمعه گذشته طی بیانیه­ای در تلویزیون رسمی توقف همه عملیات­های نظامی را برای اجرای آتش بس چهار روزه اعلام نمود و در پی آن 300 تن از زندانیان سیاسی را نیز آزاد کرد. در این راستا نیز مخالفین سوریه با آزادی زندانیان سیاسی و در پی گفتگوهای چند روز گذشته موافقت خود با آتش بس را اعلام کردند؛ هر چند برخی گروه های مخالفین مانند گروه سلفی تندرو «انصارالاسلام» آتش بس را نپذیرفته اند.[1]

   در تحلیل علل و انگیزه­های بازیگران دخیل در بحران سوریه هر چند باید به تلاش­ها و اقدامات ابراهیمی با هماهنگی سازمان ملل در کسب رضایت برای اجرای آتش بس توجه داشت ولی مهمتر از آن شرایط بحران در سوریه پس از گذشت 19 ماه و منافع و وضعیت طرفین و بازیگران منازعه است که آنها را در پذیرش یا حمایت از آن ترغیب کرده است، هر چند هنوز برخی بازیگران داخلی یا خارجی مانند عربستان موافقت عملی خود با آتش بس را اعلام نکرده یا آن را در راستای منافع خود نمی­دانند. در اینجا برای درک بهتر انگیزه­های بازیگران از پذیرش منازعه آنها را به دو دسته کلی بازیگران داخلی و خارجی تقسیم می کنیم.

   مهم­ترین بازیگر در تحولات سوریه بدون شک دولت کنونی این کشور است که عملکرد آن در میزان خشونت­ها با کاهش بحران بسیار نقش آفرین است. به همین دلیل در شرایطی که دولت سوریه موافقت خود را با اجرای آتش بس اعلام نمود امیدها برای آن افزایش یافت. اما در کنار این امر دولت سوریه به دلایلی مانند کاهش فشارهای خارجی، کسب مشروعیت داخلی و ایجاد ثبات نسبی در کشور با آتش بس موافقت نموده است. در این میان گروه های مخالفین نیز به دلایلی مانند فشار و اجماع بین المللی برای اجرای آتش بس، موافقت ضمنی برخی حامیان آنها مانند ترکیه و آمریکا با آتش بس، کسب فرصت برای تقویت قوا و امکان ایجاد فضایی برای مذاکره واقعی با دولت از سوی برخی گروه­های میانه­روتر آتش بس را پذیرفته اند.[2]

   اما در تحلیل رفتار بازیگران خارجی در حمایت یا پذیرش آتش بس در سوریه می­توان بیان داشت که کشورهایی مانند روسیه، چین و ایران بطور کلی خواستار ایجاد ثبات در سوریه هستند و امریکا نیز بدلیل نزدیکی انتخابات ریاست جمهوری برنامه­ای برای اقدام جدی­تر در سوریه ندارد و موافقت خود را با برنامه­های سازمان ملل اعلام نموده است. اما بازیگران منطقه­ای دیگر مانند ترکیه بدلیل نارضایتی داخلی از دخالت در سوریه و افزایش بی­ثباتی و هزینه­های ملی در درگیری مرزی با سوریه منافع خود را در ایجاد ثبات نسبی و کوتاه مدت در سوریه دیده است و بعد از دیدار ابراهیمی از ترکیه، پشتیبانی خود را از او با شرایطی اعلام کردند. اما آنچه اهمیت دیگری در رفتار بازیگران خارجی یافته است نحوه عملکرد و منافع کشوری مانند عربستان است که با تحریک برخی گروه­های تندرو مخالفین که آتش بس را نیز نپذیرفته اند، با تحریک آنها باعث نقض آتش بس شده است. [3]

   همچنان که بیان شد در آغاز گفتگوها و آغاز اجرای آتش بس همه گروه­های مخالف سوری با اجرای آن موافقت نکردند و برخی گروه­های تندرو مانند انصار الاسلام و یا برخی گروه­های مخالفین مقیم خارج در سوریه با هرگونه توافقی با دولت سوریه یا طرف میانجی مخالفت کرده­اند. در این میان برخی کشورهای منطقه مانند عربستان که بطور کلی در پی گسترش بی­ثباتی در سوریه هستند به دلایلی مانند رقابت منطقه­ای با ایران و تلاش برای نفوذ در سوریه با تسلیح گروه­های سلفی همراه خود در پی نقض آتش بس در سوریه با تحریک گروه­های تندرو در سوریه بوده­اند چرا که آتش بس در سوریه را در راستای منافع خود نمی داند.[4]

   در این میان با توجه به انگیزه­های بازیگران دخیل در بحران و عدم اجماع لازم بین همه بازیگران برای آتش بس اقدامات خشونت­آمیز در شهرهای مختلف سوریه به خصوص در دمشق و حلب ادامه داشت به نحوی که از روز جمعه و با وجود آغاز آتش­بس به دلیل فعالیت­های برخی گروه­های مخالف دولت سوریه که عمدتا به وسیله عناصر خارجی و کشورهای منطقه تحریک شده­اند چندین بار شاهد نقض آتش بس بوده ایم. این امر به نحوی بوده است که فرمانده ارتش سوریه طی بیانیه­ای اعلام کرده است که در صورت بروز خشونت از سوی مخالفین ارتش این حق را خواهد داشت که اقدامات نظامی خود برای سرکوب مخالفین را از سرگیرد که طی این برخوردها در طول سه روز از اجرای آتش بس موقت حدود 40 تن در نتیجه درگیری ها بین طرفین بحران کشته شده اند.[5]

   دورنمای رخداد:

   اجرای موفقیت­آمیز آتش­بس در سوریه هر چند بطور موقت می­تواند مزایای زیادی برای حل اختلافات و یا کاهش خشونت­ها در این کشور داشته باشد اما لازمه این امر قبل از هر چیز ایجاد اجماع و کسب رضایت همه طرفین داخلی و خارجی در این راستا می­باشد؛ امری که به دلیل پیچیدگی وضعیت سوریه و نقش آفرینی بازیگران خارجی و عدم همسویی منافع حیاتی آنها در این بحران به آسانی کسب نخواهد شد. اما می­توان بیان داشت که اجرای آتش­بس در چند روز اخیر توانست تا حدودی از میزان خشونت ها بکاهد.

   با توجه به موافقت دولت سوریه و گروه­های اصلی مخالفین آن با اجرای آتش­بس می­توان بیان داشت که هر چند اجرای آتش­بس تا حدودی توانسته است از میزان خشونت­ها بکاهد اما تا زمانی که نتوان موافقت گروه­های غیر پاسخگو و تندرو در این کشور و همچنین همه بازیگران منطقه­ای را برای اجرای آتش بس کسب نمود نباید انتظار داشت که این امر بطور کامل در سوریه محقق شود. در واقع مشکل اصلی اخضر ابراهیمی در اجرای کامل آتش­بس موقت در سوریه، دولت بشار اسد و یا گروه­های اصلی مخالفین در این کشور نمی باشند، بلکه این کشورهای مخالف دولت کنونی سوریه مانند عربستان به عنوان حامی اصلی مخالفین مسلح و گروه­های غیرپاسخگو و شورشیان مسلح خارجی در این کشور هستند که به دلایلی مانند رفتار نامناسب دولت سوریه و البته منافع برخی کشورهای خاص در پی بی­ثباتی در سوریه و گسترش خشونت در این کشور هستند. این سخن را می­توان با توجه انگیزه ها و مواضع بازیگران داخلی سوریه و بازیگران منطقه­ای و خارجی تاثیرگذار در این بحران تایید نمود. همچنان که بیان شد دولت سوریه و گروه­های مخالف اصلی آن در داخل سوریه و همچنین کشورهای مانند روسیه، آمریکا (هرچند بطور موقت)، چین، ایران و ترکیه هر کدام منافع و اهداف خاصی را با اجرای آتش بس تعقیب می­کنند و هر یک از این بازیگران در سطوح متفاوتی با اجرای آتش بس میزانی از منافع را هر چند بطور کوتاه مدت کسب خواهند کرد اما منافع حیاتی برخی گروه های تندرو مخالف دولت سوریه و کشوری مانند عربستان در بی ثباتی در سوریه، سقوط دولت بشار اسد و روی کار آمدن گروه های سلفی قرار دارد؛ امری که در مقابل اجرای آتش بس و رسیدن به توافقی برای صلح قرار دارد و همچنان تحولات که چند روز نشان داده است موانع زیادی را برای عدم موفقیت طرح اجرای آتش بس ایجاد خواهند کرد.