دکتر امیرحسین نوربخش
مدرس و پژوهشگر حوزه و دانشگاه
مركز بين المللي مطالعات صلح – IPSC
پیشگفتار
انقلاب های عربی به سان یک دومینوی بازیگوش در عرض چند سال تمام پازل سیاسی شرق میانه را در هم نوردید و بساط برنامه ریزی های سیاسی دراز مدت شرقی و غرب را بر هم زد. در این میان، مباحث زیادی دستخوش تغییر در این فضای جدید زیست سیاسی گشت. عمده ی گفتمان های جدید جهان امروز چون: توسعه، اقتصاد سیاسی، روابط بین الملل و نیز حقوق بشری در این کارزارهای سیاسی به چالش کشیده شده و ادبیات آن نیز دستخوش تغییر شد. در این مقال قصد داریم تا به بررسی تحولات در نگاه غرب بر سر مسائل حقوق بشری در خاورمیانه بپردازیم.
واژگان كليدي: نگاه غرب به حقوق بشر ، خاورمیانه، حقوق بشر در خاورمیانه، غرب و حقوق بشر، خاورمیانه
اولويت ها، موضوعات و محورهاي مهم غرب در نگاه به مقوله حقوق بشر در خاورميانه
گذری کوتاه بر رویه ی غربی ها پیرامون بحث حقوق بشر در ایران، به سادگی گویای این موضوع است که اولویت نخست آنان در این خصوص همیشه بحث آزادی بیان بوده است. تاکید مداوم در بیانیه های سیاسی و اظهار نظرات مقامات غربی به خوبی گویای این موضوع است که این آنان همچنان بحث “آزادی بیان” را به عنوان نخستین چالش حقوق بشری دانسته و پیوسته آن را مطرح می نمایند. البته مواردی چون حقوق زنان، آزادی های اجتماعی و حق تشکل در مقوله های بعدی قرار دارند. جالب این که غربی ها از ذکر مواردی چون ” آزادی دگرباشان (همجنس گرایان) نیز در این خصوص ابایی نداشته و همچنان در گزارشاتی از ایران، عربستان، عراق و مصر بر این موضوع تاکیدات فراوان دارند. که آخری با وجود بحث های مربوط به نسبیت فرهنگی و اصول و احساسات پر رنگ مذهبی در این کشورها همچنان مطرح نظر است.
علل تبعيض ها و گزينش هاي سياسي غرب در نگاه به مقوله حقوق بشر در خاورميانه
با وجود نگارش کتاب پایان تاریخ توسط فوکویاما دانشمند آمریکایی،و معرفی لیبرال دموکراسی به عنوان هدف آن، به نظر می رسد که در بینش سیاسی و دیپلماتیک غرب هنوز گرایش به عصر ایده ئولوژی سازی به نحو فراوانی وجود دارد. حقوق بشر امروز در بیان و عمل غربی ها به یک جهان بینی تبدیل شده و تعصب و جمود فکری قسم جدایی نا پذیر آن است. “حقوق بشریسم” ابداع جدیدیست که کارخانه ی سیاست مدارن غرب گرا ساخته است. تبدیل ادبیات حقوق بشری به یک گروگان گیری سیاسی امپریالیستی یاد آور سخنان کارل مارکس فیلسوف سوسیالیست است که برداشت های سرمایه داری از حقوق انسانی را “حقوق بورژوایی” نامید و در نتیجه به انکار چپ گرایانه ی حقوق بشر متهم شد. برخورد های دوگانه ی غربی ها با حقوق بشر ناشی از همین تفکرات است. مصداق برخورد های دوئالیستی و جانب دارانه ی غرب با پارادایم حق های بشری، با توجه به سیطره ی بین المللی و هژمونیک بر رسانه ها و فضای تبلیغاتی دنیا بسیار روشن است.
نقش مقولات و متغيرهاي سياسي، امنيتي، دفاعي و … در نگاه سياسي به حقوق بشر از سوي غرب
آنچه بیش از همه نگاه غرب را به حقوق انسانی دگرگون نموده، منافع بلند مدت و کوتاه مدت کشورهای مذکور در سیمای ژئوپولیتیک منطقه ی خاورمیانه است. مبانی بسیار تفسیر بردار حقوق بشری در کنکاش های دو سویه ی غرب گرایان رفته رفته بیشتر آشکار می گردد. در اینجا می بایست بین فعالان حقوق بشری دولتی و غیر دولتی قائل به تفکیک شد. تجربه های این چند سال به خوبی بیان گر این حقیقت است که برخورد های ngoها و سمن ها(سازمان های مردم نهاد) آن سامان در این خصوص، تا حدی با یکدیگر متفاوت است. بیانیه های سیاسی صادره مبنی بر محکومیت رفتارهای ضد حقوق بشری علیه حکومت های شرق میانه تا کنون به خوبی گویای این واقعیت است که کوششگران اجتماعی در سازمان هایی چون: خبرنگاران بدون مرز، پزشکان بدون مرز، سازمان عفو بین الملل و دیده بان حقوق بشر رفتارهای قطعا هماهنگی با دول غربی در یان خصوص ندارند و معمولا جانب انصاف را در موضوع چگیری هایشان بیشتر رعایت می کنند.
مقايسه كشورهاي منطقه در مورد حقوق بشر و پرونده هاي حقوق بشر در ايران، عربستان، بحرين و…
همان طور که ذکر گردید، رفتارهای نا همگون در رویه ی کاربردی غربیان به خوبی در مقایسه ی دو الگوی ایران و عربستان قابل درک و تحلیل فراوان است. مسئله ی اعدام های خشونت بار عربستان در ملا عام، اعدام های سیاسی تنفرزا و نیز محدودیت زنان در رفتارهای سیاسی و اجتماعی چون رای دادن و نیز رانندگی کردن از یک سو و عدم وجود نظم قانونی موضوعه و نظام اداری شایسته و شفاف به همراه دادرسی عادلانه از طرف دیگر، کلام سردرگمی را در همسایه ی سعودی ایران به وجود آورده که به گمان بسیاری از ناظران، نیاز به اقدامی عاجل و جدی در برخورد با این دولت دارد. اما در عمل شاهدیم که فقط برای کشوری چون ایران که بی شک کارنامه ای شفاف تر و سفید از سعودی ها در این خصوص دارد، گزارش گر ویژه ی حقوق بشر نصب می گردد! حضور آقای احمد شهید با ملیتی شبه عربی با توجه به رقابت های تاریخی و تمدنی بین ایرانیان و اعراب و ارائه ی گزارشات یک سویه و سیاسی توسط ایشان پیرامون کارنامه ی حقوق بشری ایران، در حین سکوت در برابر اقدامات سعودی ها فضایی پر از اتهام و بد گمانی را بین دو کشور برادر و همسایه ایجاد کرده است. این تنش در روابط میان دو ملت ، با وقوع فاجعه ی کشتار حجاج در مراسم حج و دخالت و لشگر کشی عربستان در اقدام به سرکوب قیام حقوق بشری مردم بحرین در کنار ریاست عربستان بر شورای حقوق بشر سازمان ملل متحد با امعان نظر به معدل پایین حقوق بشری این کشور، معمایی بغرنج را در روابط میان دو قطب منطقه رقم زده است.
آينده نگاه غرب به مقوله حقوق بشر در خاورميانه و متغيرهاي مهم موثر در آن
وجود نظرگاه های یک سویه ای که شرح آن رفت، موجب بروز سوء تفاهمات متقابل و ادامه ی تنش در روابط کشورهای پیش گفته گردیده است. اما مشکل اصلی ای که می تواند نگاه های غربی ها را در امروز و آینده تغییر اساسی دهد، گسترش دامنه ی منازعات حقوق بشری خاورمیانه به خارج مرز های این بوم و بر است. باز گذاشتن دست دولت های حامی تروریسم دولتی و غیر دولتی چون عربستان سعودی و اسرائیل در توسعه ی موج ترور و وحشت و صدور ترکش های آن به سایر کشورهای جهان و اروپا حاصل عملکرد نارسای غرب است. هر چند تروریسم با وجود ضدیت بی چون و چرایی که با حقوق بشر در تمام نسل های سه گانه اش دارد، هنوز تعریف دقیق و مشخصی ندارد، اما برای بسیاری از پژوهشگران و اندیشمندان در این عرصه پر واضح است که شکل گیری وحشت آفرینی بین المللی در این وادی حاصل بدعت های غیر قابل قبول از سوی دولت ها و سمن هاییست که دارای وجهه و نفوذ فراوان در نهادهای بین المللی و حقوق بشری هستند. یکی از چالش های اصلی بر سر راه روشن شدن و شفاف سازی رویه ی غربی ها و حتی شرقی ها در برخورد با پرونده های حقوق بشری ، عدم تمایز علنی بین ” نهضت های آزادی بخش” و “گروهک های تروریستی” است. حمایت های علنی و غیر علنی بی شائبه از گروهک های اینچنینی به نام و توجیه حمایت از نهضت های آزادی بخش ملی سبب گشته تا دست دولت های حامی تروریسم بیش از پیش برای تشنج آفرینی باز باشد. لذا به نظر می رسد که تحولات پسا برجام (بعد از توافق هسته ای ایران و غرب) به طور نا گذیر در تفاسیر غربی ها از آینده ی حقوق بشر خاورمیانه اثر گذار باشد. چرا که شایعاتی از احتمال انجام مذاکرات بر سر پرونده ی حقوق بشر هم بین ایران، اروپا و آمریکا مطرح شده بود و البته از هر دو طرف تکذیب گردید. علی ایحال به نظر نگارنده باید منتظر دگرگونی در تلقی های غرب از وضعیت حقوق بشر خاورمیانه باید بود.
