مركز بين المللي مطالعات صلح- IPSC
بهره گیری از دیپلماسی انرژی، جدا از افزايش توانايي در عرصه منطقه‌اي و بين المللي زمینة لازم برای کاهش محدودیتهای بین‌المللی علیه هر كشوري را فراهم میسازد و به افزايش قدرت ملي كشور كمك شاياني ميكند. در اين حال با توجه به وجود ذخاير گاز در ترکمنستان و افزايش برداشت ها و همچنين رويكرد دیپلماسی انرژی اين كشور براي بررسي نقش گاز در آينده سياسي ديپلماسي انرژي آن در جهان و تاثيرات گوناگون امنيتي اقتصادي وسياسي آن بر سياست خارجي ترکمنستان و منافع ملي ايران به سراغ گفتگويي با سید غلامحسین حسنتاش رفته ایم:
واژگان كليدي: استراتژي گازی، دیپلماسی انرژی، نقش، ترکمنستان، منافع ملي ايران ، اوپك، ميدان هاي مشترك
مركز بين المللي مطالعات صلح–مهمترين اهداف ديپلماسي انرژي ترکمنستان در سالهاي اخير را چگونه مورد بررسي قرار مي دهيد؟
قبل از هر چيز از لطف شما تشكر مي‌كنم . اما شايد تعريف من از ديپلماسي انرژي با تعريف شما تفاوت داشته باشد . من فكر مي‌كنم ديپلماسي ابزاري براي تحقق استراتژي‌ها و اهداف است يعني يك كشور بايد ابتدا استراتژي ها كلان انرژي‌اش روشن باشد و بعد مساعي ديپلماتيك را در جهت تحقق آن بكارگيرد. بنابراين هدف ديپلماسي انرژي يك كشور علي‌القاعده تحقق اهداف و استراتژي‌هاي انرژي آن كشور از طريق تعامل و مذاكره و تاثيرگذاري بر ديگر كشورها يا محافل بين‌المللي ذيربط يا شركت‌هاي سرمايه‌گذار خارجي و امثال آن است. تركمنستان كشوري داراي ذخائر عظيم‌گازي است ولي البته فاقد ذخائر نفتي و ذخائر ذغال‌سنگ قابل توجه است. ذخائر گازي تركمنستان در سال 2014 حدود 9.5 درصد كل ذخائر گازي متعارف جهان بوده و اين كشور از اين نظر در رتبه چهارم بعد از ايران و روسيه و قطر قرار دارد. تركمنستان در سالهاي اخير سعي كرده است كه تا حد ممكن ذخائر گازي خود را توسعه دهد و هم نياز انرژي خود را و هم نيازهاي ارزي خود را از اين طريق تامين نمايد. حدود 80 درصد از نياز انرژي داخلي تركمنستان از گازطبيعي تامين مي‌شود و از اين جهت در كنار قطر وضعيت منحصر بفردي برخوردارند.
مرکز بین المللی مطالعات صلح: در عرصه گازی ديپلماسي انرژي ترکمنستان چه رویکردهایی در نگاه به صادرات دارد؟
تركمنستان بعد از جدائي از شوروي درآمد ارزي خود را بر صادرات گاز استوار كرده است و سهم درآمد صادرات گاز در كل درآمد ارزي اين كشور بيش از 80 درصد برآورد مي‌شود. تركمنستان يك كشور به‌اصطلاح بسته در خاك است يعني به آبهاي بين‌المللي دسترسي ندارد و به همين دليل عليرغم ذخائر قابل توجه گازي هنوز نتوانسته است نقش چندان مهمي را در بازارهاي انرژي جهان بازي كند. اين كشور در تلاش بوده است مسيرهاي صادراتي خود را متنوع كند تا صادرات گازش از انحصار روسها خارج شود. تركمنستان در سال 2014 حدود 41.6 ميليارد مترمكعب گاز را از طريق خط لوله صادر كرده است كه مقادير عمده آن 9 ميليارد متر مكعب به روسيه 6.5 ميليارد به ايران و 25.5 مترمكعب به چين بوده است. صادرات به چين قرار است تا حدود 40يا 50 ميليرد مترمكعب در سال افزايش يابد. اما در مورد اين‌كه تركمنستان بتواند به سطحي از توليد برسد كه همه تعهداتش را انجام دهد، ترديد‌هائي وجود دارد.
مرکز بین المللی مطالعات صلح: جايگاه ايران در ديپلماسي انرژي ترکمنستان و موقعيت استراتژيك ايران در منطقه چيست؟
تركمنستان در بعضي بازارهاي نيازمند گاز، رقيب ايران محسوب مي‌شود. دو مسير براي صادرات تركمنستان مطرح بوده است كه به نوعي در رقابت با ايران است يكي خط‌لوله موسوم به تاپي (TAPI) كه گاز تركمنستان را از طريق افغانستان به پاكستان و هند خواهد برد و ديگري خط‌لوله موسوم به ترانس‌كاسپين كه در صورت تحقق، گاز را از بستر درياي خزر به جمهوري آذربايجان و از آنجا به تركيه و نهايتا اروپا منتقل خواهد كرد. اما هر دوي اين مسيرها با مشكلاتي مواجه هستند. تاپي عمدتا با مشكل ناامني افغانستان روبروست و ترانس‌كاسپين با مشكل نا مشخص بودن رژيم حقوقي درياي خزر و مخالفت روسها روبروست. روسها اصرار دارند كه بازار گاز اروپا را در انحصار خود نگه دارند و اين انحصار را اهرم سياست خارجي خود مي‌دانند و با هر رقيبي مخالفت و در مسير متنوع شدن مبادي تامين گاز اروپا كارشكني مي‌كنند. اما ايران و تركمنستان در كنار رقابت در بعضي بازرها پتانسيل همكاري هم دارند. تركمنستان بدليل عدم دسترسي به آبهاي آزاد اگر بخواهد وارد صادرات گاز بصورت LNG ، كه آلترناتيو خط‌لوله است و بازارش در حال گسترش است، بشود. راهي جز ايران و روسيه نخواهد داشت و از آنجا كه بدلايل تاريخي و مشخص تمايلي به مسير روسيه ندارد. لذا ايران اين پتانسيل را دارد گاز تركمنستان را به سواحل درياي عمان منتقل كند كه در آنجا مايع سازي شود. البته خيلي بهتر از آن سواپ است يعني با توجه به شبكه وسيع ايران، اصولا نيازي به انتقال مستقيم گاز نيست و ايران مي‌تواند گاز تركمنستان را بگيرد و معدل آن را در هرجاي ديگري تحويل دهد كه حالا يا مايع‌سازي شود و يا از طريق خط‌لوله به كشورهاي ديگر تحويل شود.
مرکز بین المللی مطالعات صلح: ديپلماسي انرژي ترکمنستان چه پیامدهایی بر روی منافع ملی و اقتصادی ایران داشته است ؟
ايران و تركمنستان عليرغم اين‌كه در بعضي بازارها رقيب محسوب مي‌شوند، رقابتشان منفي نبوده است و روابط خوبي با يكديگر دارند و پتانسيل روابط بهتر را هم دارند. در شرايط تحريم‌هاي ظالمانه تحميل شده بر كشور و خصوصا فضاي بسيار منفي بين‌المللي كه به دليل تحريم‌ها و عملكرد منفي دولت گذشته در سياست خارجي كشور بوجود آمده بود، توسعه همكاري با اين تركمنستان ممكن به نظر نمي‌رسيد. اينك به همت دولت و دستگاه سياست‌خارجي، آن شرايط تغيير كرده است و توطئه ايران‌هراسي خنثي شده و آن تصوير منفي از ايران تا حدودي درحال از بين رفتن است لذا بنظر من بايد برخورد فعال‌تري را در اين زمينه آغاز كرد. در شرايط تاريك مورد اشاره در سياست خارجي ايران، ممكن بود بسياري از اقدامات تركمنستان در رقابت منفي با ايران به‌نظر برسد و تصور شود كه قدرت‌هاي جهاني هم در همين جهت از اين اقدامات حمايت مي‌كنند. اما در فضاي جديد، همكاري دو كشور مي‌تواند در مقابل ساير رقبا، سينرژي مثبت ايجاد كند و حتي ممكن است مورد حمايت كشورهاي با نفوذ غربي نيز قرار گيرد.
ايران در رديف اول و تركمنستان در رديف چهارم از نظر ذخائر گازي جهان قرار دارد و اين دو كشور در مجموع 27.5 درصد از ذخائر گازي جهان را در خود جاي داده‌اند. نزديك بيست سال از انعقاد قرارداد گازي بين دو كشور مي‌گذرد و 18 سال است ايران از تركمنستان گاز وارد ميكند. ايران با كشور پاكستان قرارداد صادرات گاز منعقد كرده است و با كشور هندوستان نيز سال‌هاست كه در حال مذاكره براي صادرات گاز است و با افغانستان نيز در همه زمينه‌ها و از جمله تامين انرژي مورد نياز اين كشور، روابط خوبي دارد. بنابراين ايران نيز مي‌تواند متقاضي پيوستن به تاپي شود و مذاكراتي را با هر چهار كشور و خصوصا با تركمنستان در اين زمنيه آغاز نمايد. متصل شدن خطوط‌لوله گاز پنج كشور مي‌تواند قدرت مانور عمليات نقل و انتقال گاز را بالا ببرد و سطح امنيت تامين گاز سه كشور واردكننده را ارتقاء دهد و در عين حال سطح همكاري‌هاي چندجانبه و روابط سياسي پنج كشور ذينفع را تقويت كند. اين همكاري مي‌تواند در بلند مدت زمينه‌ساز يك لوپ يا اتصال گازي در سطح قاره آسيا باشد كه بعضي كشورهاي ديگر و خصوصا چين را نيز پوشش دهد. ضريب امنيت انرژي چين هم از اين طريق بالا خواهد رفت و احتمالا حمايت خواهند كرد.
در مورد اروپا نيز اتحاديه اروپا از ديرباز در تلاش متنوع‌سازي مبادي تامين گاز خود است و ذخائر گاز ايران و تركمنستان به همين منظور هميشه مورد توجه اين اتحاديه بوده است. مسير ايران يكي از بهترين مسيرهاي انتقال و حتي سوآپ گاز تركمنستان به اروپاست. همان‌طور كه اشاره شد صادرات گاز هر دو كشور به اروپا با موانع و احيانا كارشكني‌هاي ديگري هم روبروست كه مي‌تواند با مشاركت و حتي ورود مشترك دو كشور به مذاكره با اروپا تسهيل شود. زمينه‌هاي همكاري به حدي است كه مي‌توان يك اتحاد راهبردي در زمينه همكاري‌هاي گازي را بين دو كشور پيشنهاد نمود كه حتي صرف پيگيري آن فرصت‌هائي را هم براي دستگاه ديپلماسي و هم بخش انرژي كشور فراهم ميكند.
مركز بين المللي مطالعات صلح: ديپلماسي انرژي ترکمنستان در رابطه با كشورهاي صادركننده گاز را چگونه مورد ارزيابي قرار مي دهيد؟
تركمنستان در اين رابطه چندان فعال نيست، اين كشور به عضويت مجمع‌كشورهاي صادركننده گاز(GECF) در نيامده است و حتي عضو اتحايه بين‌المللي گاز (IGU) كه بيشتر جنبه فني و تكنيكي دارد هم نيست. بنظر من تركمنستان با توجه به موقعيت جغرافيائي و پيشينه تاريخي و روابطي كه باروسيه دارد، سعي ميكند آهسته حركت كند و حساسيت روسيه را تحريك نكند. البته بدليل اين‌كه بازارهاي گاز، منطقه‌اي هستند و بازار گاز مانند بازار نفت هنوز يكپارچه و جهاني نشده است، عضويت در مجمع مذكور چندان خاصيتي هم ندارد، بنابراين شايد به هزينه‌اش براي تركمنستان نيارزد.
مركز بين المللي مطالعات صلح: ديپلماسي انرژي ترکمنستان چه پیامدهایی بر آينده بازارهاي انرژي در جهان و قیمت آنها خواهد داشت ؟
تركمنستان بدليل اين‌كه منابع عمده انرژي‌اش به گازطبيعي محدود مي‌شود و نيز كشور بسته است، بيشتر نقش منطقه‌اي دارد و در باره نقشش در بازار جهاني انرژي نبايد دچار اغراق شد. تركمنستان عمدتا وارد يك رابطه استراتژيك اقتصادي و تجاري مبتني بر گاز با چين شده است كه نوعي امنيت را هم در سطح منطقه براي اين كشور ايجاد ميكند. در مورد قيمت هم در هرحال هرچقدر منابع بيشتري عرضه شود بازار رقابتي‌تر و قيمت‌ها متعادل‌تر (البته به نفع واردكنندگان) خواهد بود.
