دکتر ابراهیم آقامحمدی
مدیرعامل موسسه آیین گفت وگو و متخصص امور بین الملل
اصول و اهداف حاکم بر دیپلماسی علم و فناوری
دیپلماسی علم و فناوری مفهوم جدیدی در عرصه روابط بین الملل است که موضوع اصلی آن استفاده از ظرفیت های علم و فناوری برای تحقق اهداف سیاست خارجی است. دیپلماسی علم و فناوری دارای سه بعد است که یکی از آنها استفاده از علم و فناوری به عنوان ابزار دیپلماسی است. به عبارتی علم و فناوری به عنوان وسیله ای در اختیار دستگاه دیپلماسی خواهد بود تا از طریق آن به اهداف سیاست خارجی خود برسد. بعد دیگر دیپلماسی برای علم و فناوری است، یعنی از ظرفیت های دیپلماتیک در جهت رشد و توسعه علم و فناوری کشور استفاده می شود. این کار از طریق کمک به بازاریابی، تامین نیازمندی های علمی و فناوری و حمایت دیپلماتیک در سازمان ها و معاهدات بین المللی انجام می شود. بعد سوم این دیپلماسی در راستای قدرت نرم است. به این معنا که از منابع علم و فناوری در جهت تاثیرگذاری و ایجاد مطلوبیت برای مردم کشورهای دیگر استفاده شود. پس دیپلماسی علم و فناوری یک پدیده دو سویه است. یعنی هم دیپلماسی می تواند به علم و فناوری کمک نماید و هم علم و فناوری به دیپلماسی خدمت نماید. در یک نگاه کلی می‌توان اهداف دیپلماسی علمی و فناوری را به شرح زیر دسته‌بندی کرد:
- بستر‌سازی محیطی مناسب برای ایفای نقش موثرتر وزارت امور خارجه در توسعه علم و فناوری در نظام ملی نوآوری
- استفاده از دستاوردهای علم و فناوری به‌خصوص دانش فنی و محصولات دانش بنیان به عنوان یک ابزار برای توسعه حوزه دیپلماسی کشور
- ارائه تصویری مطلوب از توانمندی‌ها و اقتدار ملی و کسب وجهه و حیثیت بین‌المللی به عنوان کشوری توسعه‌یافته در جهت پیشبرد اهداف دیپلماسی کشور
- قرار گرفتن در مسیر تحولات تکنولوژیکی دنیا و بستر‌سازی برای انتقال فناوری با کمک دستگاه دیپلماسی رسمی
- ایجاد و بهبود روابط با کشورهای گوناگون به دلیل کم حساسیت بودن مقوله علم و فناوری در عرصه بین‌الملل و اثرگذار بودن آن در تمامی کشورها
- ایجاد ارزش‌افزوده و کسب سود از طریق توسعه فعالیت‌های علمی و فناوری در اثر تعاملات علمی و تکنولوژیکی با کشورهای مختلف.
جایگاه دیپلماسی علم و فناوری در میان کشورهای جهان
دیپلماسی علم و فناوری از سال های گذشته به یکی از دغدغه های کشورهای توسعه یافته و درحال توسعه تبدیل شده است که به چند نمونه از آنها می پردازیم. در میان کشورهای توسعه یافته ژاپن یکی از نمونه هایی است که تلاش می کند تا با استفاده از دیپلماسی علم و فناوری جایگاه خود را در سطح جهانی تحکیم و تقویت نماید. در سال 2008 مفهوم دیپلماسی علم و فناوری با گزارش «به سوی تقویت دیپلماسی علم و فناوری» شورای سیاست گذاری علم وفناوری ارایه شد که اساسا بحث آن در یک گروه کاری شورای سیاست گذاری علم و فناوری از ژوئیه 2007 تا آوریل 2008 مطرح شده بود. این گزارش دیپلماسی علم و فناوری را به عنوان گام‌هایی برای پیوند دادن علم و فناوری با سیاست خارجی برای رسیدن به توسعه متقابل تعریف میکند و نیز دیپلماسی علم و فناوری را استفاده از دیپلماسی برای توسعه بیشتر علم و فناوری و ارتقا تلاش‌ها برای استفاده از علم وفناوری برای اهداف دیپلماتیک تعریف میکند. با توجه به این شرایط اعضای اجرایی شورای سیاست‌گذاری علم و فناوری برای تقویت دیپلماسی علم و فن‌آوری ژاپن پیشنهادی را در ژوئن 2009 تهیه کردند. به دنبال این پیشنهاد، شورای سیاست‌گذاری علم و فناوری هیئتی را برای شناسایی اقدامات جدی برای تقویت نقش ژاپن در جهان – با مد نظر قرار دادن اینکه جهان تا سال 2020 چه تغییراتی میکند- مامور کرد. هیئت مامور گزارشی را در فوریه 2010 ارایه کرد که بر‌خلاف گزارش سال 2008، می گفت که برخی از کشورهای در حال توسعه دیگر صرفا دریافت کنندگان تکنولوژی نیستند، بلکه در مکانی برابر با ژاپن ایستاده‌اند و در نتیجه، ژاپن باید سیستم تحقیق و توسعه‌اش را با منابع تحقیق و توسعه در بقیه جهان از جمله کشورهای در حال توسعه ادغام کند. یکی دیگر از نقاط ارزشمند گزارش تغییر در درک “دیپلماسی” است. هیئت مامور پیشنهاد کرد که “دیپلماسی” نه تنها باید در ایجاد روابط خوب با کشورهای دیگر به کار آید، بلکه باید برای دستیابی به منافع ملی و تقویت رقابت پذیری بین‌المللی صنعتی استفاده شود. بنابراین دیپلماسی علم و فن‌آوری به عنوان یک جنبه استراتژیک در تجدید حیات ژاپن مد نظر قرار گرفت. چهارمین برنامه عمومی علم و فناوری که در ماه اوت سال 2011 منتشر شد، نکات کلیدی از گزارش هیئت مامور را در‌بر‌داشت. این طرح توصیه میکند که ژاپن به طور استراتژیک فعالیت‌های علمی و فناوری بین‌المللی خود را همراه با ملل پویای دیگر توسعه دهد. این طرح با آگاهی از انرژی رو به رشد کشورهای آسیایی پیشنهاد میکند که دولت ژاپن «ابتکار منطقه علم و نوآوری شرق آسیا: ایده‌ای از همکاری‌های منطقه‌ای باز» را ترویج دهد . بر اساس این طرح جریان فرامرزی افراد، کالاها و سرمایه برای توسعه تحقیق و پژوهش‌های مشترک برای رسیدگی به مسائل مشترک آسیا گسترش می‌یابد. این دیپلماسی از انتقال صرف فن‌آوری و یا نتایج تحقیق و توسعه در خارج از کشور، به استفاده استراتژیک از علم و فناوری برای دیپلماسی و استفاده از اعمال نفوذ دیپلماسی برای کمک به تقویت زیرساخت های علم و فناوری در ژاپن ارتقا یافت. زمانی که مفهوم دیپلماسی علم و فناوری در ژاپن در فاصله سالهای 2008 تا 2010 تئوریزه می‌شد ژاپن چند اقدام مهم برای تقویت همکاری‌های علمی و فناوری با کشورهای فعال در سراسر جهان انجام داد. این اقدامات برای رسیدن به اهداف متنوعی صورت می گیرد. اولا گسترش تحقیقات مشترک با کشورهای در حال توسعه به منظور حل و فصل مسائل جهانی و همچنین ظرفیت‌سازی در این کشورها یکی از این اهداف است. همچنین گسترش همکاری‌های تحقیقاتی در زمینه تکنولوژی با فناوری پیشرفته با کشورهای پیشرفته از نظر تکنولوژی و همکاری بر اساس مشارکت برابر با کشورهای شرق آسیا در زمینه منطقه علم و نوآوری شرق آسیا از دیگر اهداف این دیپلماسی است.
چین از دیگر کشورهای آسیایی است که دیپلماسی علم و فناوری را از سال های گذشته در اولویت خود قرار داده است. در قانون علم و فناوری جمهوری خلق چین برای توسعه فناوری تاکید شده است که دولت چین باید همکاری ها و تبادلات علم و فناوری خود را با کشورهای خارجی و سازمان های بین المللی گسترش دهد، محققان و سازمان های توسعه ای، موسسات آموزش عالی، سازمان های اجتماعی، فعالان علمی و فنی را تشویق نماید تا اشکال مختلف روابط مشترک با جریان های علم و فناوری در جهان با این کشور برقرار شود. چین در دهمین برنامه پنجساله خود، برای اولین بار یک برنامه مدون و جدی برای توسعه همکاری های علم و فناوری بین المللی خود هدف گذاری کرد و یک برنامه اختصاصی برای پروژه های بین المللی مشترک در حوزه علم و فناوری اولویت دار بنا نهاد که برای اجرای آن بودجه هایی توسط وزارت علم و فناوری چین اختصاص یافت. نقش آفرینان اصلی که همکاری های مشترک در حوزه تحقیق و توسعه چین را شکل می دهد، وزارت علم و فناوری، آکادمی علوم چین، آکادمی مهندسی چین، بنیاد ملی علوم طبیعی و وابستگی علم و فناوری چین هستند. به علاوه نهاد غیر دولتی انجمن همکاری های بین المللی علم و فناوری چین، با افزایش همکاری ها و تبادلات بین المللی به تبدیل شدن چین به یک کشور نوآور کمک می کند. آلمان نیز دارای سابقه طولانی در موضوع تبادلات دانشگاهی و دیپلماسی علم است. موسسه د آ آ د که بزرگترین موسسه فعال در این زمینه در اتحادیه اروپا است با هماهنگی با دستگاه سیاست خارجی و وزارت آموزش آلمان به جذب و بورس دانشجویان خارجی می پردازد. این کشور از این طریق برخی از نیازهای علمی و سیاسی خود را تامین می کند.
وضعیت دیپلماسی علم و فناوری جمهوری اسلامی ایران
در چند سال گذشته مبحث دیپلماسی علم و فناوری مورد توجه نهادهای مرتبط با این موضوع در ایران قرار گرفته است که در این میان شورای عالی انقلاب فرهنگی، وزارت علوم، تحقیقات و فناوری و نهاد ریاست جمهوری در ارتباط با وزارت امور خارجه به دنبال گسترش و نهادینه سازی این امر هستند. دبیرخانه شورای عالی انقلاب فرهنگی در پنجاه و هشتمین جلسه ستاد راهبردی نقشه جامع علمی کشور به بررسی موضوع دیپلماسی علم و فناوری پرداخت. این گزارش در معاونت علمی و فناوری ریاست جمهوری تدوین شده است که در آن پس از مفهوم شناسی’دیپلماسی علم وفناوری’ اقدامات انجام گرفته در ارتباط با بسط و تعمیق این حوزه مورد اشاره قرار گرفته است. این گزارش در ادامه ضمن تشریح ساختار و تشکیلات ‘شورای هماهنگی دیپلماسی علم و فناوری’ به وظایف و اختیارات این شورا اشاره کرده است. همچنین نماینده وزارت امور خارجه از موافقت این وزارتخانه با پیش نویس تهیه شده در ستاد راهبری اجرای نقشه جامع علمی کشور در زمینه سند دیپلماسی علم و فناوری خبر داده است.
از سوی دیگر به گفته دکتر منصور کبگانیان قائم مقام ستاد راهبری اجرای نقشه جامع علمی کشور طبق کسب تکلیفی که از مقام معظم رهبری (مدظله العالی) انجام شده بود، معظم له موضوع را به معاونت علمی و فناوری رئیس جمهوری محول فرمودند و متعاقب نظر رهبر معظم انقلاب مدظله العالی بحث و بررسی پیرامون این موضوع به شورای عالی انقلاب فرهنگی محول شد تا این موضوع مهم از برخی تبعات تغییر و تحولات دولت ها برکنار بماند. ایشان بر لزوم وجود یک دستگاه فرابخشی برای اجرایی کردن سند دیپلماسی علم و فناوری تاکید کرد. به گفته کبگانیان کشور و انقلاب اسلامی ما از ابتدای انقلاب اسلامی با تحریم‌های ظالمانه دشمنان خود مواجه بوده است و با اتکا به توان داخلی و نخبگان علمی خود توانسته است تا کنون از این موانع عبور کند. توسعه علم و فناوری در جهان امروز پشت درهای بسته امکان نخواهد داشت و دانشمندان همه کشورها و از جمله دانشمندان کشورمان باید بتوانند در عرصه بین الملل حضور داشته باشند و بتوانند ضمن در اختیار قرار دادن دستاوردهای علمی خود، از دستاوردهای علمی و فناوری سایر کشورها استفاده کنند. تاریخ تمدن نشان می‌دهد که پیشرفت های علمی در غرب امروز، تا حدود بسیار زیادی مرهون دانشمندان جهان اسلام است و در دوران قرون وسطی مسلمین دستاوردهای علمی خود را در اختیار دیگران قرار دادند. ما استفاده از دستاوردهای علمی سایر کشورها را به هیچ عنوان ناپسند نیست و اصولا معتقدیم روابط اقتصادی و تجاری با سایر کشورها حتما باید منجر به انتقال فناوری به داخل کشور شود. بعد دیگر این قضیه استفاده برخی از کشورهای همسایه از دستاوردهای علمی و فناوری کشورمان است که این موضوع می تواند به تحکیم امنیت در منطقه نیز منجر شود.
همچنین رییس جمهوری در اجلاس وزرای علوم، فناوری و نوآوری کشورهای عضو جنبش عدم تعهد – که در ایران برگزار شد- تصریح کرد که اعضای جنبش می توانند بدور از آرمان های غیر واقع گرایانه، زمینه های مشترک همکاری های علمی و فناوری را جستجو واستخراج کنند و ظرفیت های علمی قابل توجهی درون کشورهای عضو وجود دارد که می تواند با دیگر اعضا به اشتراک گذاشته شود. بر این اساس پیشنهاد می‌کنم که مرکز همکاری‌های علمی – فناوری و نوآوری به میزبانی ایران شکل بگیرد. این مرکز ساختار مناسبی برای همکاری اعضای غیرمتعهد با همدیگر و همزمان با سایر کشورهای توسعه‌یافته و پیشرو در فناوری خواهد بود و تلاش خواهد کرد تا از طریق توسعه و بکارگیری فناوری هم شکاف میان جوامع برخوردار و کمتر برخوردار را کاهش دهد و هم محیط مناسب‌تری برای زیست بشر فراهم آورد.
سازوکارهای پیشنهادی برای تقویت دیپلماسی علم و فناوری جمهوری اسلامی ایران
- انتخاب کشورهای هدف در حوزه پیرامونی ایران و تشکیل گروه های علم و فناوری برای مبادلات دانشگاهی
- برگزاری سمینارها و کارگاه های آموزشی در دانشگاه ها و سایر مراکز علمی در راستای آموزش و آشنا نمودن نیروهای مرتبط با دیپلماسی علم و فناوری
- برگزاری دوره های آموزشی برای مدیران ، سفرا و دیپلمات های وزارت امور خارجه برای آشنایی با اصول دیپلماسی علم و فناوری و رصد تحولات علمی و نیروهای علمی سایر کشورها
- مبادلات علمی میان دانشگاه های ایران و سایر کشورها در راستای برگزاری همایش ها و نمایشگاه های فناوری های پیشرفته و تبادل استاد و دانشجو
- ایجاد زمینه های مناسب برای تولیدات علمی به زبان های انگلیسی، فرانسوی و عربی در دانشگاه ها و مراکز علمی کشور
- فراهم نمودن زمینه ها و ساز وکارهای حقوقی و نهادی برای تحقق دیپلماسی علم و فناوری
- ایجاد هماهنگی میان دستگاه ها و نهادهای مرتبط در حوزه دیپلماسی علم و فناوری مانند وزارت امور خارجه، وزارت علوم تحقیقات و فناوری و معاونت علمی ریاست جمهوری و . . .
- گسترش همکاری با نهاها و سازمان های علمی بین المللی مانند یونسکو و اساتید و دانشجویان ایرانی که در دانشگاه های خارج از کشور حضور دارند.
واژگان کلیدی: دیپلماسی علم و فناوری، دیپلماسی علم ، توسعه علمی و همکاری های بین المللی، دیپلماسی، همکاری های بین المللی
