پیشیه اقلیت ها و وضعیت اقلیت های کوچک زبانی و نژادی در ترکیه

مائده ارکان

کارشناس ارشد روابط بین الملل

  

بیان مساله :

 

ترکیه کشوری متولد شده از امپراطوری عثمانی با میراث های فراوانی از این امپراطوری است   . حضور اقلیت های قومی ، مذهبی و زبانی از جمله این نوع میراث ها در این سرزمین تاریخی می باشد که به ترکیه مدرن رسید ؛اما علل و عواملی از جمله نفوذ ایدئولوژی “ناسیونالیسم ” و سپس سیاست “یکسان سازی جمعیت ” تحت لوای ” ایدئولوژی پان ترکیسم ” باعث شد که تعداد ی از این اقلیت ها جمعیت شان آرام آرام رو به کاهش رود. مسیحیان ، علویان ، کردها لازها ؛ ، عرب ها ، آذربایجانی ها ، یونانی ها و بالکانی ها از جمله قلیت هائی قومی ، مذهبی و زبانی می باشند که از دوران سلطنت امپراطوری عثمانی در این سرزمین می زیسته و یا کم کم توسط سرزمین گشائی پادشاهان عثمانی به آن اضافه شده اند . اقلیت هائی که هر کدام به نوعی جامعه ترک را تحت تاثیر قرار داده و یا خود تحت تاثیر این سرزمین بوده اند . با این مقدمه نگارنده تلاش دارد وضعیت اجتماعی و سیاسی اقلیت های قومی و مذهبی (به جز کردها اقلیت قومی – و علویا ن – اقلیت مذهبی- ) مورد بررسی قرار دهد.

واژگان کلیدی: ترکیه، وضعیت اقلیت ها ی کوچک، اقلیت های دینی ترکیه، اقلیت های قومی ترکیه، اقلیت های زبانی ترکیه

 

مقدمه:

زمانیکه سخن از اقلیت ها می شود بطور ناخود آگاه ذهن انسان به سوی حقوق اجتماعی و سیاسی آنان کشیده می شود ؛ به این دلیل که معمولا حقوق اقلیت ها در جوامع جهان سوم به خوبی رعایت نمی شود. حق آزادی بیان ، حق مذهب ،حق تدریس زبان مادری در مدارس، حق تاسیس رسانه به زبان مادری و حقوق دیگر از جمله مشکلات آنان با دولت مرکزی است . در همین راستا اقلیت های ترکیه هم از این قاعده مستثنی نیستند. اقلیت های این کشور از حقوق خود رضایت کافی ندارند و این مساله خود تاریخچه ای دارد.

حکومت های متوالی در سرزمین ترکیه از گذشته تا به امروز یعنی از دوران عثمانیان و جمهوری ترکیه مدرن با مساله اقلیت های قومی و مذهبی درگیر بوده و با این مساله دست وپنجه نرم می کردند ؛ اگرچه از اواخر دوره عثمانیان و سپس در دوران کمال آتاتورک تلاش در جهت یکپارچه سازی جمعیتی ، دینی و هویتی مردم شدت یافت .چنانکه در دوران آتاتورک در راستای ترکی کردن اسلام ، کردها را “ترک های کوهستانی” نامیدند و تلاش برای غربی سازی کشور که از دوران عثمانی آغاز شده بود ، افزایش یافت. پس ترکیه مدرن که توسط این ژنرال نظامی بر روی ویرانه های امپراطوری عثمانی تاسیس گردید ، هدفش ایجاد جامعه ای منسجم با هویت ترکی بود که مذهب بخشی از این هویت محسوب می شد. افراد غیر ترک به ویژه کردها و علوی ها نادیده گرفته شدند واقلیت های کوچک مورد بحث در این متن بسیار کوچک گشتند . بنابراین تنوع فرهنگی در کشور کمرنگ گشت.  

عثمانیان با کشور گشائی در زمان اقتدار خود توانستند تا درواز های “وین ” پیش روند و سرزمین های و جمعیتهای گوناگونی را در خود جای دهند و به امپراطوری چند قومیتی تبدیل گردند ؛ چنانکه این سرزمین شامل 1 -“رومی ها یا مسیحیان تابع کلیسای ارتدکس ” یعنی یونانی ها ، بلغارها و صرب ها ، 2- ” ارمنی ها ” ، 3-” یهودها ” و 4- “مسلمانان” شامل ترکان ، عرب ها وکردها بود. این جماعت ها با مذاهب و اقلیت های متفاوت توانسته بودند در سایه “سیاست مداراجویانه و تساهل آمیز مذهبی ” پادشاهان عثمانی در این سرزمین بطور مسالمت آمیزی با یکدیگر زندگی کنند ؛ در حالیکه دولت هم به آنان خودمختاری داده بود و ریاست و کنترل وبرنامه ریزی امور شان در دست خود بود. تنها زمانیکه دولت عثمانی به نیروی نظامی آنان نیاز داشت ، این اقوام نیرو اعزام می کردند ، لذا با این تساهل مذهبی عثمانیان بود که جماعت حاضر توانسته بودند سال های طولانی در این سرزمین زیست کنند و از زندگی آرامی برخوردار باشند.

از اواخر قرن نوزدهم (1800) با نفوذ اندیشه “ناسیونالیسم ” در میان مسیحیان سرزمین بالکان و تمایل مردم به آن ، مردم بالکان خواهان استقلال از حکومت مرکزی شدند . این مساله منجر به تنش های سیاسی میان دولت و اقوام مسیحی گشت و کم کم از یکپارچه گی جمعیت های حاضر در عثمانی کاسته شد و به ویژه اینکه استقلال خواهی به جماعت دیگر از جمله ارمنی ها دراین سرزمین هم رسید. با این وجود هنوز اقلیت ها در اواخر عمر این امپراطوری در پارلمان نقش مهمی داشتند ؛ چنانکه ” درسال 1908 در مجلس عثمانی 147 نماینده ترک مسلمان ، 26 یونانی ارتدوکس ، ا4 ارمنی مسیحی و 4یهودی حضور داشتند……………… سال 1950 هم مجلس ترکیه متنوع بود.   حضور سه یونانی ، سه ارمنی ، چهار یهودی.   اما این ها استثنا بودند ^[1]“.                    

با پایان جنگ جهانی اول وانعقاد قرار داد لوزان برای تجزیه عثمانی حقوق اقلیت ها ی این سرزمین هم در این معاهده مشخص شد،چنانکه در این معاهده اقلیت ها به عنوان “غیر مسلمانان “تعریف شدند و از آزادی زندگی ، عقاید مذهبی و مهاجرت ، حقوق قانونی و برابری سیاسی، کاربرد زبان مادری در دادگاه ها، بازگشایی مدارس شان یا نهاد های کوچک و حفظ مراسم مذهبی برخوردار بودند   ، اما تنها یونانی ها ، مسیحیان و یهودی ها بودند که رسما به عنوان اقلیت شناخته شده بودند و به اقلیت های دیگر اهمیتی داده نمی شد .

     با به قدرت رسیدن کمال آتاتورک و تولد ترکیه مدرن و سکولار تاکید بر ایدئولوژی ناسیونالیسم ترک شدت یافت ؛ چنانکه این ژنرال نظامی سعی در یکسان سازی جمعیت تحت لوای این ایدئولوژی همت گماشت و سعی کرد تمام اقوام باقی مانده در این کشور زیر لوای گفتمان ” پان ترکیسم “جمع کند تا با تشکیل یک ” ملت – دولت ” منسجم و یک دست بتواند هم به هدف خود یعنی پان ترکیسم دست یابد و هم بر امور کشور تسلط کافی پیدا کند . به نوشته محمد علی فروغی ترک ها عدم تجانس ملت در سرزمین عثمانی ، یعنی وجود عناصر ارمنی ، یونانی ، صرب ، بلغار و عرب را باعث مشکلات و بدبختی های خود در گذشته می دانند و تلاش در احتراز از تجدید این ابتلا در زندگی جدید خود دارند. اینگونه بود که به حقوق اقلیت های موجود در کشور توجهی نمی شد، لذا سیاست ترکی کردن ملت باعث شد که حقوق اقلیت ها نادیده گرفته شود . اما پاکسازی قومی اقلیت های غیر مسلمان بنا به گفته چنگیز اکتر – نویسنده ترکیه ای – به معنای از دست رفتن سرمایه عظیم انسانی و از بین رفتن بورژوازی پود ، چون اقلیت‌ها هم ثروتمند بودند هم اهل فن. وی ادامه می دهد که در حقیقت استانبول تمام میراث مسیحی و یهودی‌اش را از دست داد. ^[2]  

با به قدرت رسیدن حزب عدالت و توسعه ، رجب طیب اردوغان (رهبر پیشین این حزب و نخست وزیر قبلی ) ، رئیس جمهور اعلام   کرد برای تعمیق دموکراسی و تکثر گرایی در کشور به همه اقلیت ها و مذاهب احترام خواهد گذاشت ، حقوق آنان را به رسمیت خواهد شناخت و همه اقلیت ها ، شهروندان ترکیه محسوب می شوند . چنانکه دولت ترکیه در ماه اوت سال ۲۰۱۱ نیز اعلام کرد که املاک و مستغلات ، بنیادها و انجمن‌های متعلق به اقلیت‌های مذهبی را که از سال ۱۹۳۶ مصادره و سلب مالکیت شده‌اند،‌ به آنها باز پس می‌‌دهد. در همین راستا ، افزایش کرسی های اقلیت های علوی و مسیحی در پارلمان و انتخاب ایزدی ها و رومی ها برای اولین بار در انتخابات اخیر پارلمانی – 7ژوئن 2015- روند کثرت گرایی را شدت بخشید ، گرچه اقلیت ها به دلیل نارضایتی از برخی سیاست های اردوغان از جمله ” نوعثمانیسم ” به حزب دموکراتیک خلق رای دادند.

   دولت اردوغان تلاش می کند به حقوق اقلیت ها احترام بگذارد اما ملی گرایان یا ناسیونال های ترک از مخالفان سرسخت اقلیت ها ی حاضر در این کشور هستند که اقلیت ها را “شهروندان درجه دوم ” می خوانند. در همین حال   برخی از مقامات دولتی گاها سخنانی مبنی بر ملیت ترک به زبان می آورند   ؛ چنانکه در پایان سال ۲۰۰۸   سخنان اردوغان در شهر کردنشین حکاری مانند سخنان یک ترک ناسیونالیست تند رو بود «در ترکیه تنها یک پرچم، فقط یک زبان، تنها یک دولت و تنها یک ملیت وجود دارد هر کس با این قضیه مشکل دارد می‌تواند ترکیه را ترک تا کند ” . اینگونه است که برخی اقلیت ها معتقد هستند که “حس نگرانی دوباره اقلیت‌های غیرمسلمان را فراگرفته که دلایل مختلفی دارد : ادبیات و سیاست‌های دولت، اشارات رئیس‌جمهور و نخست‌وزیر به هویت اسلامی سنی که محافظه‌کارانه‌تر از قبل است، عبارات توهین‌آمیزی که اعضای کابینه در مورد گروه‌های غیرمسلمان به کار می‌برند، صحبت‌هایی که در مورد روابط ترکیه و داعش شنیده می‌شود – مجموعه این‌ها باعث شده به این فکر بیافتیم که راه فراری برای خودمان بیاندیشیم” ^[3]

اصلاحات دولت اردغان به رضایت نسبی اقلیت ها انجامیده است. اکثر اقلیت ها رسانه دارند ، می توانند حزب سیاسی تشکیل دهند و در انتخابات شرکت کنند ، چنانکه در انتخابات اخیر تعداد کرسی های اقلیت ها در پارلمان افزایش یافت ، لذا موقعیت شان روبه بهبود است.. به این ترتیب اقلیت ها حقوق شان به طور کامل رعایت نمی شود لذ ا رضایت کامل از دولت را ندارد و نگران رشد ملی گرائی اسلامی ترک می باشند. با این وجود آنان بطور صلح آمیزی با بقیه مردم در کشورزندگی می کنند.

در مجموع ترکیه تاکنون چندین تعهدحقوقی و پیمان سیاسی را پذیرفته است تا به حقوق اقلیت ها احترام بگذارد واز آنان حمایت کند. از جمله اعلامیه جهانی حقوق بشر سازمان ملل متحد . مطابق بند سوم ماده اول و بند (ج) ماده 55 منشور ملل متحد، کلیه دولت‏های عضو سازمان ملل، متعهد به «رعایت حقوق بشر و آزادی‏های اساسی برای همه، بدون تبعیض از حیث نژاد، جنس، زبان یا دین» خواهند بود . از طرفی آنکار خواهان عضویت در اتحادیه اروپا است ، پس باید مطابق با معیار های کپنهاگ عمل کند. توجه وتاکید به حقوق اقلیت های مذهبی در چارچوب قوانین حقوق بشر یکی از الزامات ورود ترکیه به اتحادیه اروپا است. مطابق با این تعهدات دولت اردوغان باید حقوق اقلیت ها را به رسمیت بشناسد.   رعایت حقوق اقلیت توسط دولت باعث رضایت مندی از حکومت خواهد شد که این مساله خود به انسجام و پیشرفت جامعه کمک خواهد کرد. تا آنجا که بهتر می توان بحرا ن ها را حل وفصل کرد.

 

ب- اقلیت های کوچک نژادی

1-روما ها

اقلیت رومی ها یا روما ها در ترکیه از دوران امپراطوری بیزانس نشات گرفته اند.احتمالا 50هزار رومایائی در ترکیه زندگی می کنند که بیشتر آنها مسلمان هستند و تعداد کمی از آنان مسیحی می باشند.تعصب زیادی علیه این اقلیت در ترکیه وجود دارد که بطور شایسته ای با آن مبارزه نمی شود ، تا حدی که روماها در سطح کشور سازماندهی نشده اند تا حقوق شان تعریف شود.^[4]

2-دونم ها

دونم ها از نسل پیروان یهود ی از یک مسیح خود ادعا شده می باشند ، ساباتایا سبی کسی در سال 1666با فشار سلطان عثمانی مسلمان شد. دکترین آنها شامل اصولی ازدین یهود و از اسلام می باشد.دونم ها در تجارت و حرفه موفق بودند اما به لحاظ تاریخی از نخبگان اجتماعی محسوب نمی شدند به دلیل اینکه مسلمانان و یهودیان آنان را به طور کامل قبول نکردند. سال ها تبعیض علیه آنان باعث شد که تعدادی از دونم ها هویت شان را مخفی کنند. اما از دهه 1980 تبعیض علنی علیه آنان کاهش پیدا کرده و مهاجرت بین آنان و مسلمانان ر ایج شده است. ^[5]

3- گروه های قفقازی

قفقازی ها بزرگترین اقلیت نژادی در ترکیه هستند که   از کوه های قفقاز منشا گرفته اند. حدودا یک میلیون نفر جمعیت دارند و با جامعه ترکیه به طور روز افزونی همگون شده اند.

4- مهاجران بالکان

طی سال 1876-1896 تعدادی از مردم بالکان که براساس ارزیابی ها 750هزار نفر بودند به دنبال پناهندگی در ترکیه بودند. این مهاجران شامل مهاجران ترک تبار و یا مردم بومی بلغارستان، یونان ، مقدونیه ، بوسنی ، آلبانی و دیگر مناطق بالکان هستند که به دلیل اینکه به دین اسلام گرویدند به ترکیه مهاجرت کردند. این مهاجران سنتا طرفدار حزب جمهوریخواه خلق می باشند و به این حزب رای می دهند چون آن را متناسب با ارزش های غربی ، راه آتاتورک و راه ورود به اتحادیه اروپا می دانند. این اقلیت عمدتا سنی یا علوی می باشند. این گروه از متنفذین ترکیه بوده و همچنین از پایبندی کمتری نسبت به ارزش های اسلامی برخوردار هستند.

5- عرب ها یا نصیری ها

عرب های ترکیه شامل عرب های علوی ، عرب های سنی و عرب های مسیحی است. تقریبا همه عرب های ترکیه مسلمان علوی می باشند و تعداد کمی از آنان از سنی های حنفی و البته تعدادی هم مسیحی می باشند. عرب های مسیحی خودشان را نصرانی می نامند و شبیه دیگر عرب های ترکیه احساس می کنند که تحت فشار ترکی سازی هستند.عرب های ترکیه در   طول مرز سوریه بویژه در منطقه هاتای زندگی می کنند و بیشتر با عرب های سوریه مراوده دارند و آداب و رسومشان هم بیشتر شبیه آنان است. دولت ترکیه برای حاکم شدن زبان ترکی آنها را از زبان عربی در آموزش و پخش برنامه های رادیو و تلویزیون منع کرد. عرب های علوی ترکیه جامعه ای متمایز از علوی های ترکیه می باشند اما هر دو به حضرت علی احترام می گذارند. ^[6] عرب های ترکیه در انتخابات بیشتر به احزاب سکولار رای می دهند. اما در مسائل سیاسی تاثیر گذار نیستند مگر این که در مواقعی که اختلافاتی با سوریه پیش می آمد، به ویژه در قضیه اوجالان یا در مسئله پناه دادن بر سر تقسیم آب رود فرات، این مسائل اهمیت پیدا کردند و به عنوان ابزاری عمدتا در دست دولت سوریه بود.^[7]

پ – اقلیت های کوچک زبانی ترکیه

1- زاز ها

اکثر زاز ها خود را از نژاد و ملت کرد می دانند. آنان در دهه 20 و30 میلادی در دوران امپراطوری عثمانی و سپس ترکیه مدرن با شورش هایشان نقش کلیدی در رشد ناسیونالیسم کرد بازی کردند. امروزه تعداد آنها احتمالا سه میلیون نفر است و بیشتر آنان علوی می باشند و تعدادی هم سنی

ب- لازها

لاز یک زبان قفقاز جنوبی است که منتسب به گرجستانی ها می باشد. 150 هزار نفر در ترکیه به این زبان سخن می گویند که همه آنها سنی حنفی می باشند..این اقلیت پایگاه اجتماعی رسمی ندارد و هنوز از وضعیت خود رضایت ندارد.

[1] “Turkey and Rligious Miorities: Less of a Monolith”, The Economist, jun 8th 2015

 

[2] – مارک لون ، ” سفر پاپ و موقعیت دشوار مسیحی های ترکیه ” ، بی بی سی فارسی

[3] -همان

[4] IBID

[5] IBID

[6] IBID

[7] –   رضا دهقانی . ” نقش و جایگاه اقلیت های قومی غیر کردی در ترکیه “( گفتگو) . موسسه آینده پژوهی جهان اسلام .