دكتر بهرام امیر احمدیان
كارشناس مسائل قفقاز
مركز بين المللي مطالعات صلح – IPSC
روابط ايران و آذربايجان در يك سال اخير
من فکر میکنم آقای روحانی و دولت وی علاقمندند که روابط ایران را در گام نخست با کشورهای همسایه گسترش دهند. چرا که در دولت قبل از روحانی یافتن متحدانی در فراسوی اقیانوسها و ماورای بحار مد نظر بود. این امر به سبب دوری جغرافیایی و نبود اشتراکاتی که بتواند دو کشور را به هم متصل کند تا حدی با مشکلاتی روبرو بود. به همین سبب آقای روحانی تلاش میکند با کشورهای همسایه روابط بیشتری داشته باشد. چرا که در سند چشم انداز توسعه جمهوری اسلامی ایران در سال1404 ایران کشوری است که بیشترین تعامل را با محیط بین الملل دارد. لذا اگر کشوری بخواهد با محیط بین الملل در تعامل بیشتر باشد باید در وهله نخست با کشورهای همسایه روابط خوبی داشته باشد.
هر کشوری که بتواند با کشورهای همسایه خود روابط خود را بهبود دهد و تنشها را کاهش دهد می تواند در محیط بین المللی نقش ایفا کند. این در حالی است که جمهوری آذربایجان با آنکه ایران به آن کشور نزدیک شده بود اما علاقه ای به گسترش روابط با ایران نداشت. اما اکنون سفیر کنونی ایران دیپلماتی کارکشته در این کشور است و نزدیک کردن دیدگاه های دو کشور در این سطح از سطح تنش آلود قبلی کار مهمی است.
نوع نگاه باکو به ایران
جمهوری آذربايجان در نگاه به ایران بیشتر اقتصادی صنعتی، علمی و سیاسی است. در حالی که نگاه ایران بیشتر اشتراکات فرهنگی و مذهبی بوده است. این امر تا حدی موجبات ایجاد تنش در گذشته بوده است. در واقع جمهوری آذربايجان کشوری شیعه است ولی بر اساس قانون اساسی در این کشور دین از سیاست جدا است و اگر حتی در حزبی مذهبی و دینی باشد نمیتواند در پارلمان طبق قانون اساسی شرکت کند لذا برخی از فعالیت هایی که در داخل رایزنی فرهنگی ایران و.. انجام میگشت از نگاه باکو دخالت به شمار میرفت . این مساله موجب مشکلاتی در روابط شده بود.
حوزه های همکاری مشترک
از زمینه های همکاری مشترک ما با جمهوری آذربايجان مساله گردشگری، شیلات و حمل و نقل دریایی است . به علاوه سواپ نفت و گاز می تواند مد نظر باشد. جدا از این حوزه های علمی و فنی مد نظر دو کشور اما فراموش شده است. ایران دارای توانایی های زیادی در زمینه تکنولوژی و خدمات فن و مهندسی است اما ما تا کنون فکر نکرده ایم که اگر میخواهیم از این پتانسیلها بهره بریم در وهله نخست باید تنش را با دیگر کشورهای کاهش دهیم.
به نظر من با توجه به پتانسیل های خالی موجود جدا از حوزه تجارت ( در واقع جمهوری آذربايجان در این حوزه و بخش های زیادی نیازهای خود را تامین میکند اما در زمینه سرمایه گذاری ما میتوانیم همکاری گسترده ای داشته و مبادلات علمی و فنی و خدمات مهندسی و.. را گسترش دهم.
زمينه هاي بهبود روابط ایران و جمهوری آذربايجان
باید گفت تک صدایی در سیاست خارجی می تواند مفید باشد. در واقع برخی مسئولان از روی احساس وظیفه مسائلی را مطرح میکنند که خارج از عرف بین الملل است و باکو از ما دور می گردد. وقتی با جمهوری آذربايجان تاریخ مشترکی داریم دیگر نباید به گونه ای رفتار کنیم که از ما گریزان شوند و به دامن دیگران رود .
رابطه ما در آینده با جمهوری آذربايجان با روندی که در حال پیش رفتن است در حال گسترش است. دولت باید توجه کند که اگر ما میخواهیم روابط خوبی با جمهوری آذربايجان داشته باشیم لازمه این است که بدانیم مسلمانان در این جمهوری با ایرانیان تفاوت های دارند. در این کشور مردم هشتاد سال زیر نظر کمونیسم بوده اند. همچنین باید دانست که جمهوری آذربايجان از نظر استراتژیک از کشوری دیگر قفقاز دارای اهمیتی است و دارای عقبه فرهنگی مشترک با ایران است و نباید بر حساسیت های مذهبی دامن بزنیم.
ما نباید انتظار داشته باشیم تمام نیازهای جمهوری آذربايجان از ایران تامین گردد. در این بین جمهوری آذربايجان می تواند برای استقلال از ترکیه و تخم های خود را در سبد ترکیه و روسیه نگذارد. لذا می تواند خط لوله ای از ایران داشته باشد و این هم می تواند امنیت خط لوله را تضمین کنیم تا از راه سواپ نفتی هم همکاری هایی وجود داشته باشد. جمهوری آذربايجان علاقمند است منطقه اقتصادی مشترکی در آستارا داشته و هر دو کشور در این منطقه سرمایه گذاری کنند.
نگاه بازیگران منطقه ای و بین المللی به روابط ایران و جمهوری آذربايجان
به نظر این روابط مخل روابط هر دو کشور با کشورهای دیگر نیست. چرا که جمهوری آذربايجان کشوری مستقل است و ایران نیز کشوری مستقل است. در این بین برخی گرایش ها وجود دارد که معتقد است جمهوری آذربايجان نگاه به غرب یا ناتو دارد . در این بین باید گفت ما با ترکیه از سال 1922 روابط نزدیکی داریم که هم غرب گرا و هم عضو ناتو مسلمان و سنی است، اما این امر مانع الجمع با گسترش روابط ما نبوده است. در این حال اکنون ما افغانستان حدود 3 میلیار دلارر روابط بازرگانی داشته ایم در حالی که امریکایی ها در این کشور حضور دارند .
در واقع ایران دارای سیاست خارجی مستقلی است و وقتی با کشوری رابطه برقرار میکند به مفهوم برقراری سلطه نیست بلکه بر مبنای حسن همجواری است. در این بین هر چند ممکن است برخی جریان های داخلی مخالف نزدیک شدن ایران با باکو باشند ولی باکو به ملاحضات خود را در زمینه برقراری روابط با دیگر کشورها دارد. چنانچه در سفر رئیس جمهوری جمهوری آذربايجان به امریکا وی را ترغیب کردند که رابطه خود را با ایران کاهش و از خاک این کشور بر ضد ایران استفاده شود اما در هر مورد جمهوری آذربايجان اجازه چنین مسائلی را نداد و حق ایران را در بهره گیری از انرژی هسته ای تایید کرد.
من فکر نمیکنم کشوری مخالف عادی سازی روابط ایران با جمهوری آذربايجان باشند. در واقع وقتی روابط ایران با جمهوری آذربايجان نزدیک میگردد به نفع دیگر کشورها در این جمهوری به خطر نمی افتد. جمهوری آذربايجان صادر کننده نفت و گاز است و ایران نیز صادر کننده نفت و گاز است اقتصادی تک پایه دارد . نگاه ترکیه هم به روابط ایران با جمهوری آذربايجان مثبت است. چرا که چندی جلسه سه جانبه بین ایران و جمهوری آذربايجان برگزار شده است. این امر بیانگر علاقه سه کشور به همکاری منطقه ای است. اینکه فرض کنیم ترکیه روابط گسترده ای با باکو دارد منافع ما را به خطر نمی اندازد. هر سه کشور عضو اکو هستند و می تواند با هم همکاری کنند.
واژگان كليدي: ايران، جمهوري آذربايجان، روابط، سياست خارجي،کاهش تنش
