طهمورث غلامی
مرکز بین المللی مطالعات صلح – IPSC
بیان رخداد
به دنبال آغاز تحولات بهار عربی در کشورهای عرب خاورمیانه و سقوط نظام های سیاسی اقتدارگرا و تک حزبی، این فرصت فراهم شد که جریانات و گروه های سیاسی مختلف بتوانند وارد عرصه ی مشارکت سیاسی شوند. به عبارت دیگر، تحول سیاسی در جوامعی مانند تونس و مصر فضایی را برای فعالیت سیاسی گروه های مختلف فراهم ساخت که پیش از آن سابقه نداشت. در انتخابات، مردم به سمت جریان ها و گروه هایی حرکت کرده اند که دارای خط مشی پیروی از مبانی اسلام بوده اند. به گونه ای که در اثر این اقبال، جریان های سیاسی اسلام گرا در تونس، مصر و لیبی توانستند حداقل رأی و نظر اکثریت مردم را به خود اختصاص دهند. شاید این در نگاه اول یک موفقیت برای گروه های اسلام گرا به حساب آید، اما این موفقیت در بر دارنده یک مسئولیت بزرگ برای گروه های اسلام گرا نیز بود که می بایست در جامعه تحول ایجاد می کردند که برای سالیان درازی بسته بوده است. امروزه جریان های اسلام گرا پیشگام فرایند دولت سازی در جوامعی مانند مصر و تونس شده اند. اما این پیشگامی با چالش های مواجهه شده است. امروزه جریان های اسلام گرا به تلاش برای انحصاری کردن قدرت، تلاش برای ایجاد محدودیت برای حق و حقوق گروه های دیگر، شکل دادن به شکل جدیدی از دیکتاتوری، ناکارامدی و عدم توانایی به خواست مردمی که انقلاب کرده اند، متهم شده اند. در این بین، در جوامعی مانند مصر جامعه عملا به دو بخش در مقابل هم تقسیم شده است. در تونس، نخست وزیر اسلام گرا علیرغم خواست راشد الغنوشی رهبر النهضه از قدرت استعفا داد. به نظر می رسد که دامنه چالش ها به همین جا محدود نشود و در آینده نزدیک جریان های اسلام گرا با چالش های بیشتری مواجه شوند. سوالی که این نوشتار قصد بررسی و پاسخ به آن را دارد این است که چرا گروه های اسلام گرا با چالش های فروانی مواجه شده اند.
کلید واژگان: بیداری اسلامی، پیروزی اسلام گرایان، تونس، مصر، قانون اساسی، اعتراضات خیابانی در دنیای عرب
تبیین رخداد
اینکه امروزه گروه های اسلام گرا در کشورهای عربی که دچار تحولات ناشی از بهار عربی شدند، قدرت را به دست گرفتند و با چالش های داخلی مواجه شده اند، در ادبیات جامعه شناسی سیاسی چندان غیره منتظره نیست. زیرا پس از انقلاب ها و تحولاتی که منجر به سرنگونی یک نظام سیاسی می شود، گروه های که در ابتدا قدرت را به دست می گیرند به خیانت در آرمان ها و اهداف متهم می شوند و لذا دیگر جریان ها تلاش دارند تا گروه غالب را به پایین بکشند. اما باز این بدان معنی نیست که گروه های جایگزین نیز قادرند به آسانی به اعمال قدرت بپردازند. زیرا آنها نیز با چالش های مشابه ای مواجه خواهند شد. به طور کلی می توان گفت زمانی که در کشوری نظام سیاسی دگرگون می شود، تا زمان تثبیت اوضاع و وروی کار آمدن نظام های سیاسی با ثبات و مورد قبول همه، زمان زیادی مورد نیاز است. این ادعا در ارتباط با وضعیت فعلی جوامع عربی و مشخصا گروه های اسلام گرا نیز سابق است. در ادامه به ذکر برخی دلایل مشترک برای چالش های موجود بر سر راه گروه های اسلام گرا پرداخته می شود.
بی اعتمادی نهادمند در جوامع عربی: شاید بتوان گفت که یکی از مهمترین شکاف های اجتماعی موجود در کشورهایی مانند تونس و مصر، بی اعتمادی عمیق و نهادمند گروه ها و جریان های سیاسی به همدیگر می باشد، که در گذشته شکل گرفته است. بر این مبنا، باید گفت که امروزه گروه های رقیب هیچ اعتماد و اطمینانی به جریان اسلام گرا ندارد. در گذشته برای گروه هایی مانند جریانات سکولار و ملی گرا، گروه های اسلام گرا به عنوان اصلی ترین تهدید داخلی به شمار می رفتند. در واقع جریان های غیر دینی، حرکت های دینی را کاملاًٌ مخالف آرمان ها، اهداف و خط مشی های خود تعریف می کردند. این نگاه همواره مورد حمایت حکومت های سابق نیز بوده است و بر مبنای این نگاه بود که جریان های اسلام گرا همواره به شدت سرکوب شدند و در حاشیه ی قدرت قرار داشتند. این اقدامات و نوع نگاه ها سبب شده است که جریان های دینی و اسلام گرا نیز اعتماد چندانی به گروه های سکولار و ملی گرا نداشته باشند. جریان های دینی و اسلام گرا تصور می کنند در صورت غلبه ی سکولارها و ملی گراها، گذشته در ارتباط با آنها دوباره تکرار خواهد شد و لذا بار دیگر در حاشیه ی قدرت قرار خواهند گرفت. وجود این بی اعتمادی باعث شده است که گروه های سیاسی برد رقیب را به معنی باخت و حذف شدن خود از قدرت تفسیر و تعبیر بکنند.
2. ضعف فرهنگ سیاسی حتی در سطح نخبگان: جوامع عربی به دلیل بسته بودن فضای سیاسی، فاقد تمرین ها و تجربه های دموکراتیک می باشند و از این رو قادر به تحمل و درک پیروزی طرف مقابل خود نیستند. ممکن است نخبگان این کشورها شعار قانون، مشارکت احزاب و گروه های سیاسی را بدهند، اما ممکن است خود آنها به نتایج رقابت ها و انتخابات تن ندهند و با بهره گیری از جهل و ضعف فرهنگ سیاسی مردم تلاش کنند رقیب پیروز خود را تضعیف کنند. واقعیت آن است که امروزه در این جوامع مشاهده می شود که نخبگان یک بار از طریق صندوق های رأی و بار دیگر از طریق حضور در خیابان ها به دنبال رقابت با همدیگر می باشند که این رقابت ها الزاماً مسالمت آمیز نیست. ضعف فرهنگ سیاسی چه در سطح جامعه و چه در سطح دنخبگان سبب تشدید و تقویت بی اعتمادی شده است.
3. رقابت برای کسب جایگاه بیشتر در دولت سازی: واقعیت آن است که امروزه نتایج انتخابات برای گروه ها و جریان های سیاسی در جوامع عرب بسیار تأثیرگذار و اساسی می باشد. زیرا هر گروهی که موفق شود در این انتخابات پیروز شود، بدین معنی است که در تدوین و تصویب نهایی قانون اساسی و شکل دهی به پایه های اساسی دولت در آینده نقش بیشتری دارد. به عبارت دیگر چون قرار است گروه های پیروز در انتخابات قانون اساسی آینده را بنویسند، و قانون اساسی مبنا و اساس کار فعالیت تمامی گروه ها و مردم در آینده خواهد شد، هر جریانی تلاش می کند که با پیروزی در انتخابات نقش بیشتری در تصویب قانون اساسی داشته باشد و قانون اساسی را به گونه ای طراحی و تصویب کنند که منافع آنها کاملاً تأمین شود. یکی از راه های پیروزی در انتخابات که امروزه مورد توجه جریان های سیاسی قرار گرفته است، تضعیف رقیب به هر قیمتی می باشد. در این بین، با توجه به اقبال عمومی اولیه به گروه های اسلام گرا، جریان های سیاسی واقع در کشورهایی مانند تونس و مصر بیشتر از اسلام گرایان احساس خطر و تهدید می کنند و لذا به دنبال آن هستند که با توسل به اقدامات مختلف، شانس و موفقیت آنها را در رقابت های انتخاباتی پیش رو به حداقل برسانند. بدین خاطر امروزه مشاهده می شود که گروه های اسلام گرا با اتهامات مختلفی از طرف گروه های رقیب رقیب مواجه می شوند. به طور خلاصه می توان گفت برای نقش داشتن در پیریزی سنگ بنای دولت آینده، امروزه گروه های سیاسی جوامع عربی راه اثبات خود را در نفی یکدیگر جستجو می کنند.
دورنمای رخداد
هر چند امروزه اتهام به گروه های اسلام گرا بیشتر از چشم انداز سیاسی صورت می گیرد و این گونه عنوان می شود که جریان های اسلام گرا به دنبال قبضه ی قدرت، به صورت تنهایی هستند، اما در آینده، جریان اسلام گرا با اتهامات جدیدی به ویژه در حوزه ی کارآمدی و برنامه های اقتصادی مواجه خواهند شد. جریان های اسلام گرا امروزه به صورت ناخواسته درگیر جدال های سیاسی با گروه های رقیب شده اند و این درگیری ممکن است سبب غفلت آنها از توجه به برنامه های اقتصادی شود. این درحالی است که با فروکش کردن هیجانات ناشی از برجستگی خواسته های سیاسی، ممکن است در میان مدت خواسته های اقتصادی از برجستگی برخوردار گردد و این خود بهانه ای در دست مخالفان برای تضعیف گروه های اسلام گرا قرار دهد.
