هادی زرگری
مرکز بین المللی مطالعات صلح – IPSC
بیان رخداد:
هر چند با به قدرت رسیدن حزب عدالت و توسعه و دولت اردوغان در ترکیه شاهد در اولویت قرار گرفتن خاورمیانه به عنوان یکی از محورهای اصلی سیاست خارجی این کشور بودهایم و این سیاست نیز با تمرکز بر دو اصل افزایش عمق استراتژیک و به صفر رساندن اختلافات با همسایگان، منجر به افزایش قدرت و نفوذ ترکیه شده بود، اما نوع تعقیب این سیاستها، در رابطه با برخی موضوعات منطقهای به خصوص در قبال بحران سوریه، باعث بروز مشکلات امنیتی و اقتصادی برای ترکیه شده است، به گونهای که چالشهای را برای سیاست خارجی کنونی و آینده این کشور در روابطش با برخی کشورها به وجود آورده است. به بیانی دیگر هر چند ترکیه در چند سال گذشته با چرخش سیاست خارجی خود به سمت خاورمیانه توانسته بود بر میزان قدرت و اهمیت خود بیافزاید و حتی در رابطه با تحولات چند سال اخیر کشورهای منطقه توانسته است در برخی موارد به خوبی از آنها در جهت منافع خود بهره برداری کند، اما نوع موضعگیری و عملکرد دستگاه سیاست خارجی این کشور به خصوص در رابطه با بحران سوریه و همچنین نوع روابط آن با دولت عراق و همکاری با ناتو در استقرار موشکهای پاتریوت، پیامدهای سیاسی- امنیتی و اقتصادی را برای ترکیه به همراه خواهد داشت؛ به گونهای که این پیامدها سیاست خارجی این کشور را در سال جدید میلادی با چالشهای مواجه خواهد کرد.
واژگان کلیدی: ترکیه، سیاست خارجی، چالشها، سوریه
تحلیل رخداد:
هر چند رهبران ترکیه به دلیل مواضع مشترک اخیر خود در برخی موضوعات با برخی کشورهای اروپایی و امریکا امیدوار به بهبود روابط خود با غرب در سال آینده میباشند[1]، همزمان با شدت گرفتن بحران در سوریه، به دلیل نوع مواضع و سیاستهای ترکیه در قبال این بحران و همچنین اهمیت آن نزد رهبران ترکیه، این کشور با چالشهای مختلفی در عرصه منطقهای روبرو خواهد بود. از آنجا که بحران سوریه به مهمترین مساله سیاست خارجی ترکیه تبدیل شده است، این موضوع بر بسیاری از موضوعات و مسائل داخلی و خارجی این کشور تاثیرگذاشته است. در کنار بحران سوریه، سرد شدن روابط ترکیه با دولت مرکزی عراق و اختلافات بین دو کشور با توجه به اهمیت و پیامدهای آن و همچنین استقرار موشکهای ناتو در ترکیه در سال گذشته میلادی موضوعاتی هستند که با توجه به شرایط ژئوپلیتیک و سیاسی منطقه پیامدهای در روابط خارجی ترکیه به همراه داشته است به گونهای که انتظار میرود سیاست خارجی این کشور را در سال جدید با چالشهایی روبرو خواهند کرد. در این رابطه میتوان بیان داشت که با توجه به تاثیرگذاری سه موضوع فوق، در سال جدید میلادی شاهد بروز مشکلات و چالشهایی در سیاست خارجی ترکیه در قبال سوریه، عراق، ایران و روسیه خواهیم بود. بدین نحو که میتوان اظهار داشت که به دلیل تداوم بحران سوریه و اهمیت آن برای ترکیه، اختلافات با دولت مرکزی عراق و مساله کردستان، اختلاف نظر ترکیه با ایران و روسیه در رابطه با بحران در سوریه و استقرار موشکهای ناتو و چند موضوع دیگر، نوع روابط با این کشورها با توجه به شرایط منطقه مهمترین چالشهای پیشروی سیاست خارجی ترکیه خواهند بود که در ادامه به تشریح هر یک از این چالشها و پیامدهای آنها برای ترکیه میپردازیم.
تداوم رویارویی با بحران در سوریه: هر چند قبل از آغاز بحران در سوریه، ترکیه در طول یک دهه گذشته توانسته بود تا حد زیادی به دولت سوریه نزدیک شده و با برقراری روابط سیاسی، روابط اقتصادی و به خصوص صادرات خود را با سوریه افزایش دهد اما آغاز بیثباتی در سوریه و نوع موضعگیری ترکیه در قبال این بحران، سوریه را به مهمترین موضوع سیاست خارجی ترکیه تبدیل کرد. در واقع از آغاز بحران سوریه در بهار سال 2011 سیاست خارجی ترکیه در قبال سوریه چند مرحله را طی کرده است. بدین نحو که در ابتدا با حمایت لفظی از مخالفین خواستار تغییرات داخی در سوریه شد. اما در مراحل بعد با قطع روابط سیاسی خود با دولت مرکزی سوریه و با ارائه کمک و حمایت سیاسی از مخالفین مداخله عملی خود را در این بحران آغاز نمود به گونهای که خود را در این بحران درگیر نمود. در مراحل بعد حتی از این نیز فراتر رفت و با ارائه کمکهای مالی و نظامی مستقیم به مخالفین با شدت بیشتری خود را در بحران سوریه درگیر کرد[2] به گونهای که این بحران به مهمترین موضوع و محور سیاست خارجی ترکیه به خصوص در عرصه منطقهای تبدیل شد و موضوعات دیگر تحت تاثیر آن قرار گرفتند. اما آنچه در این رابطه مهم میباشد این است که نوع مواضع ترکیه در قبال بحران سوریه تنها به روابط سیاسی دو طرف محدود نشده است و بر خلاف تصور رهبران ترکیه این بحران در همسایه جنوبی ترکیه همچنان ادامه دارد و امیدی به آرامش در این کشور نیز در کوتاه مدت وجود ندارد. این امر پیامدهای منفی زیادی برای ترکیه دارد به نحوی که میتوان آن را مهمترین چالش ترکیه در سال جدید میلادی نامید.
یکی از مهمترین این پیامدها تداوم بیثباتی در جوار مرزهای ترکیه است که عواقب امنیتی برای این کشور به همراه خواهد داشت؛ از نمونههای این امر میتوان به ایجاد زمینه برای افزایش فعالیتهای کردها در مناطق جنوبی ترکیه علیه دولت مرکزی این کشور اشاره کرد. همچنین نارضایتی مردم ترکیه به خصوص اهالی مناطق مرزی از نوع مواضع سیاسی ترکیه و ایجاد فضای امنیتی در این منطقه از خاک ترکیه از دیگر چالشهای امنیتی بحران سوریه در عرصه داخلی برای دولت ترکیه است. از دیگر پیامدهای تداوم بحران سوریه برای ترکیه به چالشهای اقتصادی مرتبط میباشد. به گونهای که قبل از آغاز بحران سوریه یکی از مراکز اصلی صادراتی ترکیه محسوب میشد اما با گسترش بحران و نوع مواضع ترکیه نسبت به آن، ترکیه این فرصت اقتصادی را از دست داده است و بخش صادراتی اقتصاد این کشور را در سال جدید با چالش مواجه خواهد کرد. اما در کنار این موارد، بحران سوریه با توجه به اهمیت آن، و در کنار موضوعات دیگر، روابط ترکیه با دولتهایی دیگر مانند ایران، روسیه و عراق با چالش مواجه کرده و میکند که در ادامه به آنها اشاره خواهد شد.
روابط با ایران: هر چند در طول سالهای گذشته شاهد نزدیکی سیاسی و ارتقا بسیار زیاد روابط سیاسی و اقتصادی ایران و ترکیه بودهایم و ترکیه نیز توانسته است از این نوع رابطه منافعی را کسب نماید؛ اما به دلیل مجموعهای از دلایل و شرایط میتوان اظهار داشت که در سال جدید میلادی روابط با ایران و احتمال کاهش یافتن آن با توجه به اهمیت منطقهای ایران و فرصتهای اقتصادی آن یکی از چالشهای اصلی در سیاست خارجی ترکیه خواهد بود. در این راستا عواملی مانند اختلاف شدید مواضع دو کشور در قبال بحران سوریه، استقرار موشکهای پاتریوت ناتو در ترکیه و همچنین اتهامات ترکیه علیه ایران در رابطه با موضوع کردها موضوعاتی هستند[3] که در سال جدید باعث سردی بیشتر روابط ترکیه و ایران خواهند شد. در این رابطه میتوان گفت که موضوع سوریه و موشکهای ناتو در آینده باعث بروز بیشتر اختلافات سیاسی دو کشور شده که با توجه به اهمیت نقش منطقهای ایران، کاهش همکاری ایران و ترکیه مشکلاتی در آینده سیاست خارجی منطقهای ترکیه ایجاد خواهد کرد. همچنانکه گفته شد این موضوع با توجه به حجم صادرات ترکیه به ایران از نظر اقتصادی نیز میتواند ترکیه را در آینده پیشرو با مشکلاتی مواجه سازد.
چالشهای پیشرو در روابط با روسیه: هر چند ترکیه به عنوان یک کشور عضو ناتو و نزدیک به غرب محسوب میشود اما به دلایل شرایط ژئوپلیتیک و سیاسی روسیه جایگاه مهمی در سیاست خارجی ترکیه داشته و این کشور مجبور بوده است به دلیل نوع ایفای نقش دو طرف در قبال قفقاز، خاورمیانه و اروپا همواره به روسیه و همکاری با آن توجه داشته باشد. ولی همانند اختلافات با ایران، مواضع ترکیه در قبال بحران سوریه و استقرار موشکهای ناتو،[4] این موضوع را برای رهبران ترکیه به همراه دارد که با توجه به این اختلافات، روسیه نیز به یکی از موضوعات چالشبرانگیز در روابط خارجی ترکیه تبدیل خواهد شد. به بیانی دیگر این دلایل باعث اختلافات سیاسی ترکیه و روسیه شده است که در صورت تداوم این اختلافات ترکیه را با هزینه های زیادی مواجه میکند. این امر پیامدهای مهمی برای ترکیه دارد چرا که به دلایل ژئوپلیتیک و سیاسی و همچنین انرژی روسیه نقش مهمی برای کشوری مانند ترکیه دارا میباشد.
چالشها در رابطه با عراق: عراق از چند جهت دارای جایگاه استراتژیک در سیاست خارجی ترکیه میباشد؛ ولی برخی موضوعات در عرصه داخلی عراق و پیوند آنها با مسائل منطقهای در کنار نوع مواضع ترکیه در قبال دولت نوری المالکی، چشم انداز روابط ترکیه با عراق را به یک چالش برای منافع امنیتی- سیاسی و اقتصادی ترکیه تبدیل کرده است. از آنجا که عراق به دلیل موضوع کردها، بازار اقتصادی و اهمیت آن برای ایفای نقش و گسترش نفوذ منطقهای برای ترکیه اهمیت حیاتی دارد اما نوع روابط خصمانه اردوغان با دولت مرکزی به رهبری مالکی و موضوع روابط با اقلیم کردستان باعث اختلافات ترکیه و عراق شده است به گونهای که میتواند مشکلاتی برای ترکیه ایجاد نماید. این امر در کنار نزدیکی دولت مالکی به بشار اسد و ایران بر پیچیدگی مساله برای ترکیه افزوده است.[5] مشکل دیگر ترکیه در رابطه با عراق تنظیم روابط خود با کردستان عراق می باشد که باید به گونهای آن را با دولت مرکزی عراق متعادل نماید که باعث استقلال نهایی کردستان عراق نشود چرا که این امر تهدیدات امنیتی مستقیمی برای ترکیه به همراه خواهد داشت. لذا با توجه به اختلافات سیاسی و امنیتی و مواضع متفاوت منطقهای و همچنین مساله کردها نوع تعامل با عراق نیز یکی از چالشهای پیشرو در سیاست خارجی ترکیه به شمار میرود.
دورنمای رخداد:
همانطور که بیان شد بحران سوریه و استقرار موشکهای ناتو در ترکیه و همچنین برخی اختلافات دوجانبه ترکیه با برخی کشورها با توجه به شرایط منطقهای، مواضع سیاسی ترکیه و آسیبپذیریهای آن، آینده پیشروی سیاست خارجی این کشور در سال جدید میلادی را با چالشهای در تعامل با برخی کشورها بهویژه سوریه، عراق، ایران و تا حدودی روسیه مواجه خواهد کرد و این چالشها نیز با توجه به شرایط داخلی ترکیه و وضعیت منطقهای، تهدیدات و پیامدهایی برای ترکیه در سال جدید به همراه خواهد داشت. در اینجا میتوان بیان داشت که ریشه این چالشهای پیشرو را باید عمدتا در مواضع و رفتارهای دولت ترکیه به خصوص در موضوعات مرتبط با بحران سوریه در دو سال گذشته جستجو کرد. در واقع به دلیل وجود این چالشها به دلایل ذکر شده در سیاست خارجی ترکیه، دو اصل محوری سیاست خارجی دولت اردوغان و حزب عدالت و توسعه، یعنی افزایش عمق استراتژیک و به صفر رساندن مشکلات با همسایگان در شرایط منطقه به شدت با چالش مواجه شده به گونهای که با وجود این چالشها نه تنها اختلافات با همسایگانی مانند سوریه، عراق و ایران در حال افزایش است، بلکه با وجود افزایش تهدید از جانب کردها برای دولت مرکزی ترکیه، این کشور با مشکلات استراتژیک و امنیتی داخلی نیز مواجه خواهد شد که متاثر از رویکردهای سیاست خارجی منطقهای این کشور میباشند. در این رابطه در کنار کاسته شدن از روابط سیاسی و نفوذ منطقهای ترکیه، این چالشها با توجه به موقعیت منطقه امکان افزایش فعالیت کردها را در ترکیه به همراه دارد که میتوان از آن به عنوان مهمترین پیامد امنیتی چالش در روابط خارجی ترکیه با همسایگان از آن یاد کرد.
همچنین در کنار بروز این تهدیدات سیاسی و امنیتی متعاقب این چالشهای پیشرو در سیاست خارجی ترکیه، این کشور با چالشهایی نیز در حوزه اقتصادی روبرو خواهد شد. در حالی که اقتصاد یکی از محورهای اصلی سیاست خارجی ترکیه به شمار میرود و این کشور نیز با استفاده از این اهرم نفوذ خود را در منطقه افزایش داده است، به گونهای که خاورمیانه از سال 2002 تا 2011 به یکی از شرکای اصلی اقتصادی این کشور تبدیل شد، بیثباتیهای اخیر در سوریه و اختلافات سیاسی ترکیه با این کشور در کنار چالشهای سیاست خارجی آن با عراق و ایران، انتظار میرود حجم روابط اقتصادی ترکیه با ایران و عراق نیز در صورت تداوم این اختلافات کاهش یافته که این موضوع نیز خود از مهمترین چالشهای پیشروی ترکیه با توجه به اهمیت صادرات در اقتصاد آن خواهد بود.
[1] – Whitehall, London, What are the major challenges to Turkish Foreign Policy in 2013?, http://www.rusi.org/events/ref:E50F027A5B8107/#.UPmcIx1QF_4
[2] – Christopher Phillips, Into the Quagmire: Turkey’s Frustrated Syria Policy, http://www.chathamhouse.org/publications/papers/view/188137
[3] – SİNEM CENGİZ, Myriad foreign policy challenges await Turkey in 2013, http://www.todayszaman.com/news-303209-myriad-foreign-policy-challenges-await-turkey-in-2013.html
[4] – Gareth Winrow, Turkey, Russia and the Caucasus: Common and Diverging Interests, http://www.chathamhouse.org/publications/papers/view/109168
[5] – E. Fuat Keyman, http://www.turkishweekly.net/columnist/3714/2013-iran-iraq-pkk-eu.html
