فرزاد رمضانی بونش
مرکز بین المللی مطالعات صلح – IPSC
روابط دیپلماتیک آنکارا– عشق‌آباد به دنبال استقلال ترکمنستان و به رسمیت شناخته شدن این کشور توسط ترکیه در 29 فوریه 1992 میلادی آغاز شد و در سالهاي گذشته هم گسترش يافته است. در فوریه ماه سال جاری میلادی هم بردیمحمداف در نخستین سفر خارجی خود در دور دوم ریاست جمهوری ترکمنستان به ترکیه سفر کرد و طی آن نیز همتای ترکیه اي بالاترین نشان دولتی را به وی اعطا کرد. اخيرا نيز رئیس جمهور ترکمنستان در رأس یک هیئت عالی رتبه سیاسی، اقتصادی و فرهنگی به منظور انجام سفر رسمی دو روزه به ترکیه رفت. در این بین برای واکاوی بيشتر روابط خارجی تركمنستان با تركيه و بررسي دامنه همکاری‌ها و چالش ها، پتانسیل ها، ابزارهاي نفوذ و رویکردهای دو کشور به گفتگویی با محمد رضا فرقاني سفير پيشين ايران در تركمنستان پرداخته ایم:
واژگان كليدي: تركمنستان، تركيه، پتانسيل، اهداف، همكاري،
مرکز بین المللی مطالعات صلح: مهمترين متغيرهاي دخيل و موثر در نگاه تركمنستان به تركيه را در شرايط كنوني را در چه عواملي مي دانيد؟
يكي از مهمترين اين متغيرها متغير اقتصادي است، چنانچه تركيه در حال حاضر يكي از مهمترين شركاي اقتصادي تركمنستان است و شركت هاي اين كشور نقش مهمي تركمنستان بويژه دربخش ساخت و ساز و زيربناهاي عمراني دارند. از سوي ديگر صادارت كالاهاي تركيه اي به تركمنستان بازار نسبتا قابل توجهي را براي تركيه به وجود آورده است. در واقع بعد از روابط اقتصادي روابط فرهنگي عمده متغير دخيل در روابط دو كشور و موثر در نگاه تركمنستان به تركيه است. هر دو كشور با توجه به ريشه هاي مشترك زباني روابط فرهنگي خوبي داشته اند. يعني عامل زبان در كنار ساير عوامل فرهنگي مانند دين، مذهب مشترك و سابقه تمدني و فرهنگي گذشته و اشتراكات اين حوزه از عوامل موثر در روابط به شمار مي آيد و تركمنستان به تركيه به عنوان يك كشور همزبان و هم فرهنگ كه بخش هايي از پيشينه تمدني و فرهنگي خود مي داند نگاه ميكند. در اين حال با توجه به اينكه تركمنستان كشوري تازه استقلال يافته است و هنوز گام هاي زيادي براي شكل گيري و قوام هويت ملي و توجه به ميراث فرهنگي نياز دارد، در واقع بخشي از عوامل موثر هويتي خود را در تركيه مي بيند. اگر چه اين موضوع ممكن است از سوي مقامات تركمني اعلام نشود اما به گونه اي ناخودآگاه جامعه تركمنستان چنين تصوري را در مورد تركيه دارد. در اين حال دولت تركمنستان به نوعي به تركيه به عنوان الگو نگاه ميكند و به الگوگيري از نظام اجتماعي، سياسي و فرهنگي تركيه ميل دارد. اين نگاه هر چند ممكن است به گونه اي مطلق و كامل پيگيري نشود، اما همواره در بيست سال گذشته در تركمنستان وجود داشته و دارد.
مرکز بین المللی مطالعات صلح: با توجه به پيوندهاي مشترك و عضويت دو كشور در شوراي همكاري كشورهاي ترك اين نهاد چه نقشي در روابط سياسي دو كشور داشته است؟
تركمنستان اگر چه كشوري ترك زبان به شمار مي آيد و به نوعي هم از سوي تركيه تشويق و ترغيب به حضور در اين سازمان شده است، اما تركمنستان ملاحضات خود را در اين امر مورد توجه قرار داده و همين عامل موجب شده است تا بدون جدايي از اين سازمان حضور چندان گسترده اي در اين نهاد نيابد. به نظر ميرسد علت اين امر آن است كه هنوز تركمنستان اعتماد و اطمينان كاملي نسبت به نظام سياسي، فرهنگي و اجتماعي تركيه نيافته است.
مرکز بین المللی مطالعات صلح: زبان نقش و نفوذ كنوني فرهنگي و رسانه اي تركيه در تركمنستان را چگونه ارزيابي مي كنيد؟
تركيه در طول دو دهه گذشته تلاش هاي گسترده اي براي افزايش حضور فرهنگي خود در تركمنستان داشته و در فضاي سياس و رسانه اي اين كشور نفوذ ويژه اي يافته است. چنانچه روزنامه زمان تركيه در اين كشور به دو زبان تركي و تركمني چاپ ميشود و بسياري از نهادهاي فرهنگي تركيه اي در اين كشور حضور چشم گيري دارند .
مرکز بین المللی مطالعات صلح: با توجه به نوع روابط تركيه با جمهوري آذربايجان و تنش هاي تركمنستان با آذربايجان آيا عشق آباد به دنبال نقش ميانجي گر تركيه در اين زمينه است ؟
بله. تا كنون نيز تركيه تلاش كرده است چنين نقشي را داشته باشد اما گستردگي اختلافات مانع از حل اين مشكل شده است.
مرکز بین المللی مطالعات صلح: نقش متغير ايران و پرونده هسته اي آن در روابط كنوني تركيه و تركمنستان چيست؟
با توجه به وجود اصل بي طرفي در سياست خارجي تركمنستان (كه به تصويب سازمان ملل متحد هم رسيده است) تركمنستان از اين زاويه به ايران و پرونده هسته اي ايران نگاه مي كند و مقامات عاليه تركمنستان هم بارها اعلام كرده اندكه نسبت به تلاشهاي صلح آميز هسته اي ايران اطمينان دارند و اين تلاش ها را تهديد براي منطقه و جهان نمي دانند. لذا بايد گفت متغير ايران و پرونده هسته اي آن نقش چنداني در روابط دو جانبه تركمنستان و تركيه ندارد.
مرکز بین المللی مطالعات صلح: حجم تجارت ترکیه و ترکمنستان حجم مبادلات تجاری ترکمنستان و ترکیه سال دو هزار و یازده در مقایسه با سال قبل از آن، بیست و پنج درصد افزایش یافت وترکمنستان بزرگترین بازار خدمات مهندسی و پیمانکاری ترکیه در آسیای مرکزی و قفقاز بشمار می‌رود. در اين حال دامنه همکاری‌های اقتصادی بین تركمنستان و تركيه را چگونه ارزيابي مي كنيد؟
در واقع با توجه به واقيعات و آمارهاي موجود روابط اقتصادي دو كشور در حال رشد است و صادارت تركيه به اين كشور همچنان با روند افزايشي روبرو است. در اين رابطه بيشترين حجم صادرات از طرف تركيه به تركمنستان است در مقابل هم تركمنستان بيشتر به صادارت گاز به تركيه پرداخته است. اين صادرات در حداقل ممكن است و رقم قابل توجهي نيست. بنابراين روند فعلي اقتصادي دو كشور با توجه به رشد اقتصادي تركمنستان و بازار اين كشور روبه رشد بوده و عملا همچنان به سود تركيه ادامه خواهد يافت.
مرکز بین المللی مطالعات صلح: با توجه به منابع گازي تركمنستان و نگاه تركيه به واردات گاز طبیعی از ترکمنستان و احداث خط لوله ترانس كاسپين چگونه مورد بررسي شما قرار مي گيرد؟
در واقع تركيه از پروژه ترانس كاسپين پشتيباني كرده و مي كند. چرا كه اين خط لوله در ادامه مسير خود از تركيه عبور خواهد كرد و تركيه بيشترين نفع را از اجراي اين خط لوله خواهد برد. از اين جهت تركيه همواره يكي از كشورهاي اصلي و حامي عملي و سياسي اين پروژه بوده است. اما به نظر ميرسد كه اين پروژه شكل عملي به خود نگيرد و چالشهاي گسترده اي هم از نظر اجرايي و سياسي بر سر راه اين پروژه وجود دارد. چنانچه گذشته از چالش محيط زيستي درياي خزر ، عدم تعيين رژيم حقوق درياي خزر نيز هر گونه اجراي خط لوله در اين دريا را غير ممكن ميكند. از سوي ديگر مخالفت كشور هاي عمده و اصلي درياي خزر مانند روسيه و ايران مزيد بر علت است.
مرکز بین المللی مطالعات صلح: مهمترين چالشها و اختلافات دو كشور تركمنستان و تركيه در چه حوزه هايي بوده است؟
در گذشته همواره مواردي از اختلاف و يا به نوعي تفاوت ديدگاه ها بين دو كشور وجود داشته است اين چالش ها در ابعاد سياسي، اقتصادي ، حتي ابعاد فرهنگي وجود داشته است. در اين بين اكنون نيز تركمنستان نسبت به آنچه در منطقه و در داخل تركيه به نام احياي امپراطوري عثماني نام مي برند به شدت مخالف است و نظر مثبتي نسبت به اين موضوع ندارد. تركمنستان با ايجاد هرگونه دولت ديني و امپراطوري ديني مخالف است. در بعد سياسي هم با توجه به روابط ويژه تركيه با جمهوري آذربايجان و همچنين اختلافات آذربايجان و تركمنستان بر سر حوزه ها و ميدان هاي نفتي در درياي خزر اين مشكل در روابط دو كشور بروز يافته است.
مرکز بین المللی مطالعات صلح: رئیس سازمان اطلاعات ملی ترکیه ماه گذشته میلادی در صدر هیئت عالی رتبه سیاسی امنیتی این کشور به عشق‌آباد سفر کرد و در حاشیه آن با با رئیس جمهور ترکمنستان دیدار و گفت و گو انجام داد. با توجه به طرح هايي در مورد مبادله اطلاعات بین طرفها ، همكاریهای مشترك در مبارزه با تهدیدها و… به نگاه شما دامنه همكاري هاي نظامي و امنيتي دو كشور در چه سطحي مي باشد ؟
همكاري هاي امنيتي و نظامي بين تركيه و تركمنستان وجود داشته است. دو كشور در اين زمينه قراردادها و تفاهم نامه هايي را به امضا رسانده اند و اقدامات عملي هم در اين راستا انجام گرفته است. از جمله مي توان به اعزام نيرو هاي تركمنستان به تركيه براي آموزش، طي دوره هاي تخصصي نظامي، فروش كالا هاي دفاعي و امنيتي از سوي تركيه به تركمنستان و همين طور مشاركت جدي تركيه در طرح هاي نظامي تركمنستان مانند ساخت زيربناهاي نظامي، بندرگاه ها و اسكله ها نام برد.
مرکز بین المللی مطالعات صلح: با توجه به اصل بي طرفي در سياست خارجي تركمنستان آیا همكاري راهبردی استراتژيكي تركمنستان و تركيه در كوتاه مدت و بلند مدت امکان دارد؟
اگر منظور از همكاري استراتژيك همكاري دفاعي و نظامي بين دو كشور باشد، اكنون هم اين گونه است و اگر چه اين رويكرد در داخل تركمنستان مخالفان جدي اي هم دارد، اما احتمال اينكه در آينده نيز بيشتر گردد وجود دارد. اگر منظور از روابط استراتژيك روابطي است كه تركمنستان به طور كاملي در مسائل امنيتي و نظامي با تركيه همگام و همراه باشد به نگاه من اين امر از آنجايي كه برخلاف اصل سياست بي طرفي تركمنستان است اين كشور وارد اين حوزه از همكاري ها نخواهد شد. در اين راستا بايد گفت آنچه براي مقامات عشق آباد داراي اهميت بالايي است حفظ سياست بي طرفي و ادامه اين سياست به عنوان يك استراتژي در سياست خارجي كشور تركمنستان است. گذشته از اين در حال حاضر و در آينده نزديك شواهد و نشانه هايي از اين كه دولت تركمنستان بخواهد اين سياست راهبردي خود را كنار بگذارد و آن را تغيير دهد وجود ندارد، لذا نمي توان در چشم انداز آينده منتظر افزايش روابط استراتژيك بين دو كشور تركيه و تركمنستان بود. در اين راستا آينده روابط بين دو كشور تركمنستان و تركيه بيش از هر چيزي بستگي به حركت ها و رويكردهاي دو طرف بويژه تركيه دارد. چرا كه تركمنستان معمولا سياست فعالي در اين زمينه نداشته بلكه در اين حوزه بيشتر به اقدامات كشور مقابل براي تنظيم روابط خود نگاه كرده است. در اين حال با توجه به سياست فعال تركيه در سياست خارجي و منطقه اي هرگونه اقدام تركمنستان منوط به نوع اقدامات تركيه است.
