اکنون و آینده شیعیان عربستان سعودی

کامران کرمی

مرکز بین المللی مطالعات صلح – IPSC

بیان رخداد

شیعیان استان الشرقیه عربستان به عنوان یک اقلیت برجسته معترض در جامعه عربستان سعودی شناخته می شوند. این اقلیت شیعی همواره مورد تبعیض های سیاسی، اقتصادی و فرهنگی قرار گرفته و به دلیل مجاورت در مراکز نفتی عربستان در دمام و ظهران از یکسو و از سوی دیگر همسایگی با شیعیان بحرین با حساسیت های بیشتری از سوی حکومت نگریسته می شوند و این باعث گردیده تا شیعیان ضمن تحمیل تبعیض، مورد سرکوب نیز قرار بگیرند. بعد از موج تحولات جهان عرب موسوم به بیداری اسلامی و بهار عربی، جنبش اعتراضی شیعیان قطیف و تا حدود کمتر در العوامیه و الحساء فعالتر گردید و شاهد اعتراضات و تظاهراتی بودیم که منجر به کشته و زخمی شدن تعدادی از شیعیان گردید. تحلیلگران معتقدند که با توجه به بحرانی که در بحث جانشینی در خانداد آل سعود پیش آمده، تظاهرات شیعیان می تواند جلوه های این بحران را افزایش داده و عربستان هم حلقه دیگری از دومینوی تحولات جهان عرب خواهد بود، گزاره ای که با اما و اگرهای فراوان در تحقق خود روبروست. در این نوشتار تلاش می شود تا با نگاهی به وضعیت کنونی شیعیان، به این پرسش پاسخ دهیم که تظاهرات شیعی به چه سمتی حرکت خواهد نمود و آینده این اقلیت چگونه رقم خواهد خورد؟

واژگان کلیدی: شیعیان عربستان، سیاست سرکوب، بهار عربی، آینده شیعیان

تحلیل رخداد

آغاز عربستان سعودی و ساخت دولت سعودی که بر مبنای آموزه های سیاسی محمد بن سعود و آموزه های مذهبی محمد بن عبدالوهاب شکل گرفت، تضعیف و به حاشیه رفتن شیعیان را در پی داشت و سیاست های ضد شیعی را وارد فاز جدیدی نمود. پيوند ساختاري خاندان آل‌سعود با زعماي وهابيت در عربستان كه ترسيم‌كننده مباني حكومت در اين كشور است، از ديرباز با ساير اقليت‌هاي قومي و مذهبي سرسازش نداشت. در اين ميان، شرايط شيعيان به عنوان مطرح‌ترين و تأثيرگذارترين اقليت عربستان با ديگران متفاوت است. آنان در حالي شاهد تبعيض‌هاي غيرقابل توجيه از سوي دولت سعودي هستند كه در غني‌ترين مناطق نفتي اين كشور، در فقر زندگي مي‌كنند. مجموعه نابرابري‌ها در طول ساليان گذشته سبب تولد جنبش‌هاي اعتراضي شيعيان و بروز ناآرامي‌هايي در شرق این کشور گردیده است.

وضعیت شیعیان عربستان

جمعیت شیعیان در عربستان را منابع مختلف بین 4 تا 15 درصد جمعیت کل کشور، تخمین مى زنند. این تناقض آماری بخشی از سیاست حکومت است که اطلاعاتی در مورد جمعیت شیعیان ارائه نمی دهد. این درصد جمعیت، شیعه دوازده امامى هستند که اکثریت شیعیان عربستان را تشکیل مى دهند. بیشتر این جمعیت در منطقه شرقیه زندگى می کنند و از نظر اقتصادى بزرگ ترین منطقه نفتى با گسترده ترین تاسیسات پالایش نفت در عربستان است. در حالي که تعداد کمي از شيعيان در دمّام، مرکز استان شرقيه و بزرگ ترين شهر اين استان ساکن هستند؛ اکثر قريب به اتفاق آنها در شهرها و روستاهاي بين دو واحه بزرگ قطيف و الحساء زندگي مي کنند. تعداد کمي شيعه نيز در مکه و مدينه وجود دارد و گروه قابل ملاحظه اي هم شيعه اسماعيلي در استان نجران و جازان  نزديک به کشور يمن ساکن مي باشند.

آنچه که می توان در مورد شیعیان عربستان گفت این است که هویت شیعیان مورد انکار قرار می گیرد و به عنوان اقلّیتی کوچک، نمی‏توانند خواستار این باشند که به نفوذ سیاسی زیادی در کشور دست یابند. از اینرو تبعیض­های مختلف در طول زمان گویای این واقعیت بوده که شیعیان همواره در فشار بوده و نمی­توانند بسان شهروندان عربستان از حقوق اولیه­ خود بهره­مند گردند و فراتر از آن به منصب­های سیاسی، اقتصادی و اجتماعی دست یابند. وقایعی چون انقلاب اسلامی ایران و تحولات اخیر عراق که به افزایش قدرت شیعیان و به حاشیه رفتن سنی هایی که از سلطه تاریخی برخوردار بودند، نگرانی نسبت به سلطه شیعیان در عراق و متعاقب آن تاثیرپذیری شیعیان عربستان از این وضعیت را دو چندان ساخته است. نتيجه ناگزير اينکه، دولت به طور همزمان، ابزارهاى مختلفى را براى آرام کردن و به حاشیه راندن اقلیت شیعه به کار گرفته است.

تأسیس جنبش های شیعی

واکنش شيعيان به سیاست های تبعیض آمیز، تأسیس جنبش(حركت الرساليين الطلع) در سال 1968 با حمايت معنوي آيت‌الله سيدمحمد مهدي شيرازي از مراجع تقليد شيعيان بود که با پيروزي انقلاب اسلامي ایران در سال 1979 شيعيان عربستان متأثر از اين تحول شدند و نقطه عطفی برای شیعیان محسوب می گردید. بر این اساس مساجد و حسينيه‌هاي شيعيان كه تا پيش از آغاز انقلاب ايران نقش، چنداني ايفا نمي‌كردند، پس از سال 1979 به پايگاه‌هايي براي جنبش‌هاي مختلف مذهبي و سياسي شيعيان تبديل شدند. شیخ حسن‌الصفار در كنار افرادي چون فوزي السيف و محمود السيف با تأسيس (سازمان انقلاب اسلامي) در اوایل دهه 1980، در سخنراني‌هاي خود تصوير اسلامي انقلابي و نوين را ترسيم كردند كه شيعيان استان شرقي از آن آگاهي نداشتند. همچنین در سالهای بعد در دهه 1990 (جنبش اصلاحیه) شکل گرفت که بیشترین تلاش خود را بر گفتگو و تظاهرات مسالمت آمیز با حکومت قرار داده است. اما در کنار آنچه که بدان اشاره شد و حاکی از تلاش های رهبران شیعی در مورد برون رفت از وضعیت موجود می باشد، نکته ای که باید بدان اشاره نمود آن است که فعالان سیاسی شیعه، همچنان در مورد مسائل جاری در کشور اختلاف نظر دارند. اختلاف نظرهایی مبنی بر نوع و ماهیت مبارزه از یکسو و از سوی دیگر فقدان نهاد و سازمان و تشکیلات. این اختلاف نظر در کنار سیاست های سرکوب باعث گردیده تا عملاً جنبش های اعتراضی شیعه در عربستان پس از مدتی ناکام مانده و در حاشیه قرار گیرند. بخصوص که با پیروزی شیعیان در عراق و موج تحولات جهان عرب که موجب تحرکات گسترده در بحرین گردید، دولت سعودی، جنبش شیعی را با حساسیت های بیشتری دنبال خواهد نمود و این وضعیت را برای شیعیان در عربستان سخت تر خواهد نمود.

دورنمای رخداد

همانطور که اشاره نمودیم شیعیان عربستان سعودی پس از شیعیان عراق، بزرگ‏ترین جامعه شیعی عرب را در خلیج فارس تشکیل می‏دهند. اما این جامعه شیعی به چند دلیل نتوانسته است یک جنبش معترضی دامنه دار و هدفمند تشکیل دهد. سیاست های تبعیض آمیز هدفدار حکومت، فقدان تشکیلات و استراتژی های مبارزاتی و عدم حمایت های منطقه ای و بین المللی سه عامل اصلی و مانع اصلی در حرکت رو به جلو بوده است و این اقلیت در طی سالها همواره در سیاست یک گام به جلو و دو گام به عقب در نوسان بوده است. نکته اصلی که باید بدان اشاره نمود این است که با توجه به پیوند قدرت و سیاست در عربستان با ایدئولوژی وهابیت، چشم انداز روشنی برای شیعیان عربستان وجود ندارد و در صورت عدم پذیرش واقعیت های موجود، وضعیت شیعیان در طی دهه های گذشته در عربستان خود را بازتولید خواهد نمود. هر چند که نباید این مسأله را از نظر دور داشت که از یکسو با آغاز اصلاحاتی از نوع اصلاحات 1993 و پس از آن اصلاحات ملک عبدالله که منجر به بهبود وضعیت شیعیان شد و از سوی دیگر تغییر معادلات منطقه ای، می تواند معادلات موجود را به نفع شیعیان تغییر دهد و منجر به بهبود وضعیت و جایگاه شیعیان در عربستان شود.

 نگارنده معتقد است بهترین استراتژی مبارزاتی برای شیعیان عربستان:

1- پذیرش واقعیت های موجود و شناخت منطق و جوهره سیاست، قدرت و مذهب در عربستان سعودي است.

2- پذیرش مشروعیت خاندان سعودی در عربستان است، همانطور که شیخ حسن الصفار حكومت عربستان را در مرزهاي موجود به رسميت شناخت.

3- طرح الگوی مشارکت در نهادها و سازمان های حکومتی، امری که در زمان حمله عراق به کویت مشاهده شد و شیعیان عربستان بیانیه ای در حمایت از تمامیت سرزمینی عربستان صادر نمودند.

4- پرهیز از نخبه گرایی و توسعه کانال های ارتباطی با نیروهای موجود در جامعه عربستان از جمله گروههای سنی میانه رو و اسلام گرایان لیبرال

5- پرهیز از استراتژی های مبارزات مسلحانه، مضامین انقلابی و در مقابل طرح استراتژی های مسالمت جویانه و ملایم که مورد قبول رهبران شیعی نیز قرار دارد.

6- حفظ و تقویت ارتباط مراجع، علما و نخبگان شیعی با نهادهای اجتماعی و بشر دوستانه