فرزاد رمضانی بونش
مرکز بین المللی مطالعات صلح – IPSC
واژگان كليدي: علويان، تركيه، نقش، نفوذ، هلال اخواني، آك پارتي
علويان تركيه هر چند ريشه در تاريخ اين كشور دارند، اما همواره در طول سده هاي گذشته در تاريخ امپراطوري عثماني و دوران كماليسم نقشي پررنگ در صحنه ي سياسي اين كشور نداشته است. همچنين آمارها و كاركرد اين اقليت مهم تركيه با ابهام هايي چند روبرو بوده است .در اين بين براي بررسي بيشتر نقش اين جامعه مهم در تركيه نوين و آينده و نفوذ آنان در وضعيت كنوني و آينده به گفتگويي با دكتر جعفر حق پناه كارشناس مسائل تركيه نشسته ايم:
واژگان كليدي: علويان، تركيه، نقش، نفوذ، هلال اخواني، آك پارتي
مرکز بین المللی مطالعات صلح: برخي به جمعيت نزديك به 15 میلیون علوی ترکیه اشاره ميكنند و برخي نيز به جمعیت علوی ها در ترکیه را حدود چند ميليون و يا حتي بيست ميليون مي دانند. در اين حال به نگاه شما جمعيت واقعي علویان در ترکیه تا چه ميزاني است ؟
من فكر ميكنم به طور طبيعي و در نبود يك سرشماري بي طرفانه و علمي هر نوع تخميني كه در مورد شمار و جمعيت علويان در تركيه انجام گيرد به نوعي گامه زني شخصي است. با اين حال نمي توان آمار دقيقي از جمعيت و گروه در تركيه ارائه داد. در اين حال در اين گونه از موارد در كشورهايي مانند تركيه دولت ها هميشه تلاش مي كنند تا به نوعي صورت مساله و آمار را به گونه ي مورد نظر خود ارائه دهند. گروهاي رقيب و جمعيتي نيز به همين گونه فكر مي كنند و مي انديشند. بنابراين بايد رقمي بينابين ادعاي مقامات دولتي و رهبران و شخصيتهاي اقليت و يا آن گروه را به عنوان معياري درست در نظر گرفت. در اين بين به نظر من جمعيت واقعي علويان در تركيه از يك سو از آنچه كه دولت ارائه ميكند بيشتر است و از سويي هم از آنچه كه اين گروه مذهبي ارائه ميدهد كمتر است. يعني ناظران بي طرف رقم درست جمعيت گروه مذهبي علويان در تركيه را تا 15 ميليون نفر جمعيت را برآورد ميكنند.
مرکز بین المللی مطالعات صلح: علل وجود ابهانات گسترده در مورد جمعيت ، عملكرد و… علويان در تركيه چيست ؟
اين امر به خاطر سياسي شدن مساله اقوام و تنوعات قومي و مذهبي در كشورهايي مانند تركيه صورت گرفته است. يعني مساله ابهامات، اختلاف نظرها نه تنها در مورد جمعيت عملكرد و.. علويان وجود دارد بلكه در مورد كردها و ارامنه نيز چنين است. در اين حال دولتهاي گذشته در تركيه نيز تلاش كرده اند تا به گونه مطلوب خود آمارهايي را در مورد سه اقليت فوق ارائه دهند و در جهت تخفيف و كم شمار نشان دادن آنها پيش روند. در مقابل نيز گروه هاي قومي و مذهبي اقليت نيز تلاش كرده اند كه به گونه اي درمورد جمعيت و شمار واقعي خود بزرگنمايي هايي را مورد توجه قرار دهند. در واقع نگاه دولت تركيه به مساله اقوام و مذاهب در اين كشور به دوران آتاتورك در تركيه (كه بر مدار اتحاد و يكپارچه سازي و ادغام هويت هاي متفاوت در ملت بزرگ ترك بوده است) بر مي گردد. در اين قالب تركيه سرزمين ترك ها دانسته شده است و از اين رو تلاش شده است تا صورت مساله به نوعي به نفع جمعيت غالب يا ترك ها به پيش برده شود و گروه هاي قومي و مذهبي كمتر و كم شمار نشان داده شوند.
مرکز بین المللی مطالعات صلح: برخي براين نظرند كه علويان تركيه عمدتا در سه گروه نژادى عرب، كردها و ترك دسته بندى مىشوند. اين امر چه تاثيري بر همگرايي آنان در ساختارهاي سياسي جامعه تركيه مي گذارد؟
در واقع علويسم يك باور فكري در تركيه به شمار ميرود و چندان ربطي به تقسيم بندي هاي قومي ندارد. بنابراين اين تفكر از سويي مي تواند جنبه و كاركرد انسجام بخشي در ميان معتقدان به باور علوي فارق از نوع قوميت آن انجام دهد. يعني تفكر علويان ميتواند موجب همگرايي در بين قشر وسيعي را فراهم كند. از سويي ديگر هم تفكر علويان در تركيه مي تواند انشقاقي را در بين معتقدان اين باور و گروه هاي ديگري كه به اين باور معتقد نيستند به وجود آورد. در اين بين بايد توجه كرد كه باور علويسم به نوعي بيشتر با تفاهم، تسامح و مدارا همخواني دارد و به نوعي آييني معناگر است. يعني برداشت هاي خيلي ايدئولوژيك و سياسي شده در بين علويسم ديده نمي شود.
مرکز بین المللی مطالعات صلح: در نگاهي مقايسه اي اگر به جايگاه علویان ترکیه بپردازیم جایگاه و نقش كنوني و پيشين علویان در ساختار قدرت و احزاب ترکیه چگونه مورد ارزیابی شما قرار می گيرد؟
من نمي خواهم نگاهي تاريخي به اين امر داشته باشم، اما معمولا در موران معاصر علويان مورد بي مهري تفكر و باور كماليستي غالب در تركيه قرار مي گرفتند و اينان عمدتا به عنوان گروهي حاشيه اي مطرح مي شدند كه از فرصتها و امكانات محروم بودند. اما به تدريج هر اندازه كه گشايشي در تركيه ايجاد شد (يعني از اوايل دوره 1990 و در دوره اوزال و سپس سليمان دميرل در تركيه )، فضاي بازتر سياسي مورد نظر بيشتر قرارگرفت و نوعي تساهل و تسامح بيشتر و دمكراسي سازي مد نظر قرار گرفت؛ گروه هايي مانند علويان كه قبلا محدوديت بيشتري داشتد به تدريح موقعيت هاي بهتري را به دست آوردند. اكنون نيز علويان از نظر اقتصادي از جايگاه خوبي در تركيه برخوردار هستند. چنانچه اكنون وضعيت علويان با توجه به صنعت توريسم و… بهتر شده، وزن و اعتبار آنان در صحنه ي سياسي تركيه بالا رفته و نسبت به دهه هاي گذشته داراي موقعيت به مراتب بهتري هستند.
مرکز بین المللی مطالعات صلح: نقش علویان در بدنه و بافت حزب حاكم آك پارتي تا چه ميزاني است ؟
علويان به معنايي با حكومت هايي در تركيه كه ايدئولوژيك نيستد چه ايدئولوژي قومي و يا پان تركيست و يا ايدولوژ ي مذهبي خاص مذهبي بهتر كنار آمده اند. در اين دوران ها بخت و اقبال زمانه هم به اين گروه روي مي آورده و فضايي بازتر براي آنها ايجاد كرده است. از اين جهت علويان همواره با احزابي مانند جمهوري خواه خلق جديد (تا احزابي ماند آك پارتي و احزاب مذهبي و اخواني كه به نوعي زاويه فكري و عقيدتي با علويان دارند) راحت تر بوده و بهتر با اين حزب كنار آمده اند . از اين جهت در دوره اخير گشايش خاصي براي علويان ايجاد نشده است و همين امر هم براي كردها و ارامنه مد نظر بوده است. اين امر هم به انگاره هاي اخوانيسم حاكم بر حزب آك پارتي بر مي گردد. گذشته از اين گرايش علويان به سوي هر حزبي در تركيه تا حدي ناشي از منازعات و گرايش هاي سياسي روز هم هست. اما به طور كلي آك پارتي از اين جهت كه توانسته است نوعي ثبات سياسي و اقتصادي ديرپا و مستمر و فرصتهايي را براي تركيه ايجاد كند به نوعي هم با همراهي نسبي همه گروه هاي تركيه مواجه شده است و علويان هم در اين فضاي نسبي شريك هستند. در اين حال اگر رخدادهاي ديگري در خاورميانه رخ دهد و گرايش هاي مذهبي بيشتري از سوي آك پارتي بروز يابد در آن زمان بايد منتظر بروز رفتارهايي خاص و واگرايانه تر در ميان علويان با آك پارتي بود.
مرکز بین المللی مطالعات صلح: با توجه به سياست خارجي تركيه در مورد سوريه و نگاه به علويان سوري اين امر چه تاثيري بر جایگاه و رابطه علویان با دولت در ترکیه گذاشته و مي گذارد؟
اگر در آينده نوعي هلال اخواني در منطقه خاورميانه ايجاد گردد و مصر ، اردن، سوريه و تركيه را در برگيرد. يعني نه تنها سياست خارجي بلكه سياست داخلي تركيه نيز تحت تاثير بيشتر انگاره هاي و آموزه هاي اخواني قرار گيرد، ممكن است علويان تركيه واكنشهاي هويتي بيشتري از خود نشان دهند. طبيعتا اين امر تا حدي با واگرايي هايي هم همراه خواهد بود. اما فعلا بايد در مفروصه كلي شك كرد كه تا چه حدي امكان تشكيل چنين هلالي وجود دارد؟ گذشته از اين تركيه به شدت از هويت خواهي هاي داخلي خود آسيب پذير است. لذا اگر اكنون به سياست خارجي و مورد خاص نگاه تركيه به سوريه بپردازيم بايد گفت تركيه مجبور است در رفتار خود نسبت به سوريه ملاحضات داخلي در مورد علويان تركيه در مورد سوريه را در نظر گيرد. چرا كه اقليت علويان در تركيه به هر حال پتانسيلهاي قابل توجهي دارد و مي توانند به نوعي براي سياست داخلي تركيه مساله ساز باشد.
مرکز بین المللی مطالعات صلح: با توجه به سياستهاي اردوغان و …آيا ميتوان گفت روابط علويان، با اكثريت اهل سنت تركيه با شكاف و واگرايي بيشتري روبرو است ؟
اكنون در بدنه اجتماعي تركيه ميل به ادغام وجود دارد، اما اينكه اين ميل تا چه حدي سياسي شود تابع برخي از متغيرهايي است كه ممكن است از خارج كشور تحميل گردد و يا رسانه ها و دولت به آن دامن زنند. گذشته از اين نيز مردم تركيه نيز خيلي به دامن زدن و فعال كردن اين گونه از گسستها ميل خوشي نشان نمي دهند. حتي منازعه تركي- كردي كه از منازعه سني – علوي پررنگ تر بوده تا حدي در حال كمرنگ شدن است.
مرکز بین المللی مطالعات صلح: با توجه به نگاه و هواداري علويان از پايههاى مهم نظام جمهورى سكولار تركيه مهمترين نگرانيهاي علويان تركيه از اصلاحات دولت اردوغان در مورد قانون اساسي و نظام رياستي چيست؟
علويان از اينكه هويت آنان در هويتهاي بزرگ ديگر تركيه چه در قالب مذهبي و يا قومي آن هضم گردد به شدن حساسيت نشان مي دهند. مثلا آنان از اينكه مكانهاي عبادي آنها تحت نظارت سازمان ديانت تركيه قرارگيرد هراس دارند، لذا مواردي حساسيت زايي براي علويان در تركيه وجود دارد و به شدت هم در مقابل آنها ايستادگي خواهند كرد. گذشته از اين ممكن است علويان هم براي حفظ حساسيت هاي خود همچنان چالش هايي با دولت آك پارتي داشت باشد . گذشته از اين دغدغه علويان در مورد مساله نظام رياستي و پارلماني در تركيه خيلي به نوع نظام بر نمي گردد بلكه بر اين نقطه تاكيد دارند كه چه جريان سياسي بخواهد اعمال حاكميت كنند. يعني خيلي به شكل نظام خيلي حساس نيستند بلكه به محتواي سيستم و عملكرد آن حساس هستند.
مرکز بین المللی مطالعات صلح: به نگاه شما آينده نقش و جايگاه علويان در تركيه به چه عواملي بستگي دارد ؟
بخشي از اين رابطه به سياست خارجي تركيه در منطقه، نوع رابطه تركيه با ايران، ادغام و يا عضوبت تركيه در اتحاديه اروپا و همچنين برخي از رويدادهاي داخلي تركيه بستگي دارد. يعني اينكه سياست قومي دولت و يا چگونگي حل مسائلي مانند مسائل كردي و يا علوي مي تواند در رابطه بين دولت تركيه و علويان موثر باشد، اما بايد در كل نقش آفريني علويان در تركيه وكاركرد آنها در تركيه را پررنگ تر ترسيم كرد و نقش آفريني آنها را بيشتر ملاحظه كرد. در اين حال بايد توجه داشت كه پويايي و ديناميسم علويان تركيه در حوزه هاي مختلف قابل توجه است. آنان هم انسجام و همگرايي خوبي دارند و هم پشتوانه خوبي از نظر اقتصادي داشته و دارند. در اين حال اگر اين گروه به كادر سازي و تشكلات سياسي ويژه خود دست زنند به نظر ميرسد ما با افزايش نقش علويان در تركيه نيز مواجه خواهيم بود.
