منوچهر دین پرست
مرکز بین المللی مطالعات صلح – IPSC
کشور روسیه به دلیل وسعت سرزمین و قدمت تاریخی و تبادلاتی که طی سالیان طولانی با ایران داشته همیشه در نقطه مرکزی فکر و اندیشه ایرانیان و حاکمان آن بوده است. اما پس از پیروزی انقلاب اسلامی ایران تحولاتی در نوع تبادلات فرهنگی رخ داد که تحولات موجب تاثیرگذاری در بسیاری از کشورها گردید. در این مورد نیز روسیه در جایگاه ویژه ای قرار دارد به طوری که دکتر ابراهیمی ترکمان، رایزن فرهنگی ایران در روسیه معتقد است:” روابط سیاسی ایران و روسیه در طول دویست سال اخیر همواره در فراز و فرود بوده است و گاه بسته به شرایط و اوضاع جهانی و منطقه ای نیز تنش های سنگینی حتی تا مرحله بروز جنگ بر روابط دو کشور سایه افکنده است. اما هیچ گاه روابط فرهنگی از این متغیر ها پیروی نکرده است ؛ چه آنکه روابط فرهنگی حتی در سخت ترین دوران روابط دو کشور تداوم داشته است”. در این گفت و گو دکتر ابوذر ابراهیمی ترکمان، رایزن فرهنگی ایران در روسیه، به برخی از سئوالات آکادمی مطالعات ایرانی لندن درباره فعالیتها و اهداف رایزنی ایران در روسیه پاسخ داده است. دکتر ابراهیمی دارای دکترای حقوق خصوصی و تحصیلات حوزوی است. وی در کارنامه اجرایی خود تا کنون وابسته فرهنگی سفارت ج .ا.ایران در آنکارا، وابسته فرهنگی سفارت ج .ا.ایران در عشق آباد، عضو شورای سردبیری مجله در گستره فرهنگ بین الملل، معاون اداره کل فرهنگی آسیا واقیانوسیه در سازمان فرهنگ وارتباطات اسلامی، مدیرکل فرهنگی آسیا واقیانوسیه در سازمان فرهنگ وارتباطات اسلامی، رایزن فرهنگی ج.ا.ایران در فدراسیون روسیه از تاریخ10 مارس 2008 تاکنون بوده است. از آثار علمی ایشان می توان به لطیفه های قرآنی، حکایت 3 شهر در خصوص شهرها ومشاهیر اسلامی خراسان بزرگ، داستان دانشوران به زبان روسی، فرهنگ روسیه از دریچه آداب و رسوم و بیش از یکصد مقاله علمی به زبانهای فارسی، انگلیسی، روسی، ترکمنی و ترکی استانبولی منتشر شده درمطبوعات داخل وخارج از ایران اشاره کرد.
کلید واژگان: روسیه ، فرهنگی، ابراهیمی ترکمان، اسلام، سیاست،
***
پیش از آغاز بحث لطفا کمی درمورد پیشینه روابط فرهنگی ایران و روسیه توضیح دهید و جایگاه این روابط را در چه چیزی می بینید؟
روابط سیاسی ایران و روسیه در طول دویست سال اخیر همواره در فراز و فرود بوده است و گاه بسته به شرایط و اوضاع جهانی و منطقه ای نیز تنش های سنگینی حتی تا مرحله بروز جنگ بر روابط دو کشور سایه افکنده است. اما هیچ گاه روابط فرهنگی از این متغیر ها پیروی نکرده است ؛ چه آنکه روابط فرهنگی حتی در سخت ترین دوران روابط دو کشور تداوم داشته است . در دوره تزارها بسیاری از دانشجویان ایرانی در پایتخت روسیه که آن روزها شهر سنت پترزبورگ بود ، تحصیل می کردند و همین دانشجویان توانستند کتاب های روسی را به فارسی تر جمه و منتشر نمایند. البته روس ها این کار را یک قرن زودتر آغاز کرده بودند ، به عبارت دیگر اولین کتاب ترجمه شده از فارسی به روسی در سال 1805 میلادی ترجمه و در قلمرو روسیه منتشر شد ولی اولین کتاب روسی در سال 1907 میلادی به فارسی ترجمه و منتشر شد . در سال 1964 میلادی قرارداد فرهنگی بین دو کشور منعقد شد و از آن پس تا کنون هر پنج سال تمدید شده است و هم اکنون نیز معتبر است . به عنوان مثال ایران شناسی در فدراسیون روسیه بیش از دویست سال قدمت دارد . این امر نشان می دهد که گذشته روابط فرهنگی دو کشور پربار بوده است و در کشوری که نویسندگانی چون داستایوفسکی ، تولستوی، چخوف و نویسندگان دیگر را در دامان خود پرورده است که اکنون آثار آنان در جهان مورد توجه است ، در عین حال به آثار مفاخر ایرانی چون فردوسی ، مولانا ، سعدی و حافظ توجه شایانی دارند نشان از آن دارد که داشته های فرهنگی ما سازگاری تام با ذائقه فرهنگی روس ها دارد و همان است که می تواند نیاز روس ها را برطرف سازد.هنوز شاهنامه چاپ مسکو ونیز مثنوی چاپ مسکو بسیار مورد توجه است . کتاب اسرار التوحید فی مقامات الشیخ ابی سعید که توسط محمد بن منور نوشته شده وتقریبا مهمترین منبع اطلاعاتی نسل کنونی از حالات وسخنان ابوسعید است اولین بار توسط والنتین ژوکوفسکی یکی از ایرانشناسان گذشته روس معرفی شد.در مقابل ، شاهنامه فردوسی که توسط ابوالقاسم لاهوتی وهمسرش بیش از پنجاه سال پیش به روسی ترجمه شده است نیز از مظاهر نفوذ ادبیات ایرانی در میان روس ها است وحتی در داستان های کوتاه تولستوی نیز رگه های تاثیر پذیری او از فرهنگ ایرانی کاملا مشهود است
با توجه به روابط تاریخی میان ایران و روسیه که از قدمت بسیاری نیز برخوردار است انقلاب اسلامی ایران این روابط را در چه جایگاهی قرار داد؟
روابط حسنه با کشورهای اسلامی نقطه برتری سیاست خارجی روسیه در روابط بین الملل محسوب می شود و حتی در دوره پیش ازفروپاشی شوروی نیز این سیاست به جدّ از سوی رهبران این کشور دنبال می شده است. انقلاب اسلامی ایران در سال 1979 به پیروزی رسید و دوازده سال پس از آن همچنان اتحاد جماهیر شوروی باقی بود و فروپاشی اتفاق نیفتاده بود. بر خلاف کشورهای غربی ، روسیه پس از پیروزی انقلاب اسلامی ایران ، هیچگاه شیوه خصمانه ای را در ارتباط با کشور ما در پیش نگرفت البته به آن معنی نیست که تمام سیاست های شوروی وسپس روسیه درباره ایران مورد تایید است؛ بلکه صرفا به این مفهوم است که در مقایسه با کشورهای غربی، رفتار معقولانه تری را از خود بروز داد. درست است که رفتارهای روسیه تزاری و سپس اتحاد جماهیر شوروی در برهه هایی از تاریخ دویست سال گذشته ، به سمت و سوی رفتارهای استعمارگرانه گرایش یافته ومظالم متعددی بر کشور ما روا داشته اند اما این بخش از رفتارها ثمره سیاستی بوده است که این سیاست ها حتی امروز و در روسیه کنونی منفور است و در بین ناظران سیاسی مورد انتقاد قرار می گیرد . پیش از پیروزی انقلاب اسلامی ، ایران در نگاه مردم شوروی به عنوان پایگاه آمریکا شناخته می شد و از همین روی تبلیغات رسانه ای سنگینی در داخل کشور شوراها بر علیه ایران به راه افتاده بود اما این نگرش پس از پیروزی انقلاب اسلامی تغییر یافت. به نظر بنده امروزه این روابط به ویژه در حوزه روابط فرهنگی در سطح مطلوبی قرار دارد.انقلاب اسلامی با شعار نه شرقی نه غربی توانست به دنیا واز آن جمله به همسایه شمالی بفهماند که دیگر دوران دیکته خواسته ها وآرزوهای استعمارگرانه به سر آمده است واین دستاورد کمی نیست.
رایزنی فرهنگی ایران در روسیه پس از انقلاب اسلامی چه تاثیری در روابط فرهنگی ایران و روسیه قرار داده است و این تاثیر بر اساس چه چارچوبی است؟
از ویژگی های تاثیرات فرهنگی آن است که شاخصه های آن اغلب کیفی است و تبدیل شاخصه های ارزیابی فعالیت های فرهنگی به کمی نیز دشوار است و از همین رو پاسخ دادن به سوالاتی از قبیل میزان تاثیر فرهنگی، میزان افزایش حس اعتماد ، حس انسان دوستی و احساس های درونی انسان ها همواره با مشکل مواجه است . چون شاخص های تاثیرات فرهنگی در هر دو مرحله ثبوت و اثبات شاخص های کیفی است و ارزیابان نیز ممکن است با نگاه حد اقلی و حد اکثری به ارزیابی فعالیت های فرهنگی بپردازند در عین حال می توان از روی علائم و نشانه هایی به برخی از این تاثیرات اشاره کرد. در بسیاری از کنفرانس های مربوط به علوم اسلامی و ادبیات و نیز علوم اجتماعی که در روسیه برگزار می شود ، در برخی از مقالات به کتاب های منتشر شده توسط رایزنی فرهنگی ارجاع داده می شود . این علامت خوبی برای ارزیابی میزان نفوذ فعالیت های رایزنی فرهنگی در میان نخبگان است. در بسیاری از کتاب فروشی ها ، کتاب های نشر رایزنی فرهنگی عرضه می شود. پس از انتشار ترجمه مثنوی ، متوجه شدیم که نویسندگان روس با استفاده از ان ترجمه بیش از هشت عنوان کتاب در باره داستانهای مثنوی وتطبیق آن با ادبیات بومی خود نوشته ومنتشر کرده اند. سه عنوان از کتاب های منتشره رایزنی که با همکاری سازمان سمت بوده اکنون در دانشگاههای مسکو وداغستان به عنوان کتاب درسی در دانشگاهها تدریس می شوند.
به نظر من روابط فرهنگی ما و روسیه تابع نسبت منطقی عموم و خصوص من وجه است ؛ یعنی دو ماده افتراق دارد و یک ماده اشتراک.برخی از فعالیت ها که ما آن ها را در زمره فعالیت های فرهنگی به شمار می آوریم، روس ها در زمره فعالیت های فرهنگی به شمار نمی آورند مانند فعالیت های مذهبی و دینی . و برخی از فعالیت ها مانند رقص ، اپرا و باله که روس ها این فعالیت ها را به عنوان فعالبت فرهنگی تلقی می کنند ، از نظر ما مورد توجه نیستند. دایره ای نیز وجود دارد که محدوده فعالیت فرهنگی را تشکیل می دهد که از منظر مشترک ما وروس ها فعالیت فرهنگی محسوب می شوند ، مهمترین نکته آن است که در طول سال های گذشته فعالیت های فرهنگی در این محدوده مشترک توانسته تاثیر های زیادی بگذارد. تا انجا که دولت روسیه ترجمه و انتشار مثنوی که توسط رایزنی انجام شده است را به عنوان کتاب سال اعلام نماید. من تصور می کنم ، فرهنگ غنی ایرانی – اسلامی در ذات خود مشحون از آموزه های انسان دوستانه است که توانسته توجه روس ها را به خود جلب کند. وظیفه ما فقط باید این باشد که پرده از روی این داشته ها بر داریم و آنها را به خوبی عرضه کنیم.
شما فعالیتهای رایزنی فرهنگی ایران در روسیه را بر اساس نوع مخاطبان که روسی هستند چگونه ارزیابی می کنید و این مخاطبان معمولا چه انتظاری از رایزنی فرهنگی ایران در روسیه دارند؟
بیسوادی در روسیه صفر است و عادت به مطالعه در بین روس ها عادتی دیرینه است تا جایی که در ضمن بر شمردن هزینه های زندگی و به عبارت دیگر در ضمن سبد هزینه ، همواره هزینه خرید کتاب را نیز بر ان می افزایند؛ بنا براین مخاطبین روس به دلیل با سواد بودن و کتاب خوان بودن ذائقه و هاضمه فرهنگی قوی دارند . همچنین از آنجا که در دوره شوروی همواره هر انسانی در کنار هر کاری که داشته به یکی از مظاهر هنری نیز پرداخته است ، شناخت از هنر نیز در بین مردم روسیه ، شناخت قوی و عمیقی است . در موزه ها اغلب ساعت ها وقت برای دیدن اشیای موزه ای خود صرف می کنند ، در مترو هیچکس با دیگری در حال گفتگو نیست بلکه اغلب کتاب ، مجله یا روزنامه ای در دست دارند و به مطالعه می پردازند. همه این موارد از مخاطبین روس ، مخاطبینی با درک فرهنگی عمیق ساخته است و مطالبات فرهنگی در بین مردم روسیه بیش از مطالبات سیاسی به چشم می خورد . جالب است که بدانید در شکایات مردم اغلب مناطق روسیه از دولتمردان روس ، مطالبات فرهنگی مانند سالن سینما ، کمبود کتاب فروشی ، کمی سالن های برگزاری تئاتر و… جزو مطالبات اولویت دار است. چنین مخاطبینی به یقین مطالبات و انتظارات سنگینی را در شناخت از فرهنگ و هنر کشورهای دیگر دارند. پاسخگویی به بخش هایی از مطالبات آنها به دلایل پیش گفته شده از حیطه وظایف و رسالت ما خارج است. اما بخش های دیگر که به فرهنگ غنی و پایدار ما باز می گردد، آن چنان در چشم و دل مخاطبین روس مورد توجه است که امروزه آشنایی آنان با فرهنگ و هنر ایرانی افزایش داده است و علاقمندی آنان به سفر ایران و مشاهده عینی از کشورمان را افزایش داده است.
لطفا کمی در مورد فعالیتهای اخیر و آینده رایزنی ایران در روسیه توضیح دهید و اینکه این فعالیتها چگونه است؟
فعالیتهای رایزنی فرهنگی عمدتاَ در محور های زیر خلاصه می شود:
1- محور زبان و ادبیات فارسی
برگزاری سالانه المپیاد زبان و ادبیات فارسی که از سال گذشته دامنه قلمرو شرکت کنندگان به تمام کشورهای مشترک المنافع کشیده شده است به علاقه مندی زبان آموزان فارسی کمک شایانی می کند . در این المپیاد از برترین های آزمونی، کتاب برتر ،استاد برتر و دانشگاه برتر در حوزه گسترش زبان فارسی تقدیر به عمل می آید.
انتشار کتاب های ادبی نیز بخش دیگری از فعالیت های ضمن این محور است.تاکنون تاریخ ادبیات ایران ، شش دفتر مثنوی ، گلستان سعدی ، رباعیات خیام و قصه های خوب برای بچه های خوب و کتاب های دیگر به زبان روسی ترجمه و منتشر شده اند.
سمینارهای ادبی از جمله چله ادبی از سعدی تا پوشکین که اخیراَ در ایران و روسیه برگزار شد از دیگر فعالیت های ما در این محور است.
2- محور دین و مذهب
برگزاری دو دوره کنفرانس روسیه و جهان اسلام که با حضور نمایندگان 50 کشور در مسکو برگزار شد. انتشار بیش از 50 عنوان کتاب در زمینه فلسفه ، عرفان ، دین و آموزه های دینی- را ه اندازی سامانه پاسخگویی به سئوالات شرعی و برگزاری نشست های مذهبی از جمله فعالیت های این محور هستند. همچنین از پنج سال پیش تا کنون با مشارکت شورای مفتیان فدراسیون روسیه کلاس های آموزش علوم اسلامی را در مسجد پارک پیروزی که یکی از پنج مسجد شهر مسکو است ، برای نوجوانان برگزار میکنیم. در برگزاری مسابقات بین المللی قرآن در روسیه سهم اول را در میان کشورهای اسلامی داریم. تا کنون با همکاری جامعه المصطفی چند دوره آموزش کوتاه مدت برای امامان شهرهای مختلف روسیه برگزار کرده ایم. برگزاری هفته قرآن در جمهوری چچن ومسکو نیز از فعالیت های دیگر این بخش بوده است.
3- محور فرهنگ و هنر
برگزاری نمایشگاه های مختلف فرهنگی –هنری،هفته های فرهنگی، هفته های فیلم و دوبله بیش از 30 فیلم ایرانی نیز از جمله فعالیت های این محور محسوب می شوند.تا کنون بیش از چهل نمایشگاه هنری اعم از نقاشی ، عکاسی، صنایع دستی ومینیاتور در روسیه برگزار شده است . دوبار تئاتر ایرانی در روسیه به روی صحنه رفته است وبیش از پنج بار فیلم های ایرانی جایزه برتر جشنواره های مختلف روسیه را از آن خود کرده اند.
4- محور علمی پژوهشی
یکی از کارهایی که در این زمینه انجام شده بررسی کتب درسی مقاطع مختلف تحصیلی در روسیه بوده که موارد نادرست در باره ایران که حاوی اطلاعات غلط بوده استخراج وصحیح آن به کمیته تالیف کتاب های درسی منعکس شد خوشبختانه دو سال است که این موارد در کتاب های درسی اصلاح شده است.همکاری آرشیوی وکتابخانه ای ونیز انتشار مرتب ماهنامه فرهنگ روس به فارسی ونشریه الکترونیکی کاروان به روسی نیز از زمره فعالیت های این محور است.همچنین گردآوری کلیه آثار ترجمه شده از فارسی به روسی وتهیه فایل الکترونیک آنها وتبدیل به کتابخانه الکترونیک با همکاری مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی کار بسیار تاثیر گذاری بوده که اکنون بیش از چهارصد عنوان کتاب در این کتابخانه وجود دارد.
نیازهای آتی روابط فرهنگی ایران و روسیه را در چه چیزی می بینید و به نظر شما این نیازها چگونه و بر اساس چه تمهیداتی باید برطرف شود؟
به نظر بنده باید شاخص های اولویت بندی کشورهای هدف برای فعالیت های فرهنگی تغییر یابند وشاخصهایی چون اندازه واقعی کشورها و میزان تاثیر و تاثر و نیز نیاز به ارتباط به درون شاخص های تاثیرگذار راه یابند. کشور روسیه با آنکه وسیع ترین کشور جهان است و از شرق تا غرب 14 ساعت طول پرواز سفر هوایی است و 11% خشکی های جهان را به خود اختصاص داده است و 30% اکسیژن جهان از جنگل ها و آب های آن تامین می شود و نیز بیش از 30 میلیون مسلمان در این کشور زندگی می کنند که 3 میلیون آن شیعه می باشند،در اختصاص بودجه و امکانات به این میزان مورد توجه قرار نمی گیرد. این مهمترین مشکل در فعالیت های آتی است که البته مسئولان سازمان فرهنگ و ارتباطات اسلامی در سال های اخیر توجهات زیادی به این کشور کرده اند و افزایش جدی در تخصیص امکانات و بودجه برای فعالیت های فرهنگی در روسیه اختصاص داده اند ولی نیاز ها بیش از توجهات جلوه می کند.
