طهمورث غلامی
مرکز بین المللی مطالعات صلح – IPSC
در بخش اول تلاش شد که مبانی حقوقی حاکمیت ایران از دیدگاه حاکمیت تاریخی دولت ایران بر کناره های جنوبی و شرقی خلیج فارس به طور عام و جزایر سه گانه به طور خاص مورد بررسی قرار گیرد. در این نوشتار تلاش می شود که مبانی حقوقی حاکمیت ایران بر جزایر سه گانه در اسناد و نوشته های کشورهای خارجی مورد توجه قرار بگیرد. در ابتدا باید گفت که خود دولت بریتانیا، تا قبل از سال 1904، در کلیه گزارشات، مکاتبات، کتب، نشریات و نقشه های رسمی و نیمه رسمی خود، جزیره های تنب و ابوموسی را به همراه جزیره های سیری، فارور و بنی فارور را از توابع بندر لنگه و بخشی از سرزمین ایران دانسته است و در تمامی نقشه های رسمی و نیمه رسمی که از سوی دولت انگلستان و حکومت این کشور در هند تهیه شده است، جزایر تنب و ابوموسی به رنگ سرزمین ایران مشخص شده است. در ادامه به چهار دسته منابع خارجی در رابطه با جزایر سه گانه پرداخته می شود.
الف) گزارشات رسمی: در این باره باید گفت که حدود 12 گزارش رسمی وجود دارد که این گزارش ها توسط وزارت دریاداری، وزارت جنگ، کمپانی هند شرقی و نمایندگان سیاسی انگلستان در خلیج فارس تهیه و تنظیم شده است و برای وزارت خارجه ی بریتانیا در لندن ارسال شده است. یکی از نکات مشترکی که در همه این گزارشات وجود دارد این است که همه آنها از جزایر ابوموسی و تنب کوچک و بزرگ به عنوان جزایر تحت حاکمیت ایران یاد می کنند. در ادامه به تعدادی از این گزارش ها پرداخته می شود.
- گزارش رسمی هیئت نمایندگی انگلستان به رهبری سر جان ملکم: این گزارش در ابتدای قرن نوزدهم، با دستور وزارت خارجه ی بریتانیا به منظور مشخص کردن حدود و وسعت کشورها تهیه شد. در این گزارش که نسخه ای از آن در سال 1813، تحویل فتحعلی شاه داده شد، حدود دولت ایران مشخص شده است و همچنین در این گزارش از جزایر سه گانه به عنوان جزایر تحت حاکمیت ایران یاد شده است.
- گزارش کاپیتان جورج بارنس بروکس: این گزارش در سال 1825، در مورد آداب، سنن و مذاهب ساکنین بنادر و سواحل خلیج فارس و وابستگی سیاسی آنها تنظیم شده است که در آن به صراحت جزایر تنب و ابوموسی را تحت حاکمیت ایران می داند.
- گزارش کاپیتان هین: این گزارش در سال 1829و در رابطه با شناخت جزایر موجود در تنگه ی هرمز و خلیج فارس تنظیم شده است که در آن جزایر تنب و ابوموسی را ایرانی و تابع بندر لنگه نامیده است و تنها جزیره الحمراه را از متعلقات قاسمی های شارجه و رأس الخیمه می داند.
- گزارش کلنل رابرت تیلور: تیلور که نماینده سیاسی بریتانیا در منطقه ی عربستان عثمانی بود، به بررسی ویژگی های جغرافیایی و سیاسی بنادر و جزایر خلیج فارس می پردازد که در قسمت بررسی بنادر و سواحل ایران به حاکمیت ایران بر جزایر سه گانه اشاره می کند.
ب) نقشه های رسمی و نیمه رسمی بریتانیا: در این باره نیز دوازده نقشه وجود دارد که بسیاری از آنها رنگی و از سوی وزارت جنگ و دریاداری بریتانیا، چاپ و منتشر شده است و در تمامی آنها، جزایر تنب و ابوموسی، به رنگ نقشه ی ایران مشخص گردیده است. در ادامه به ویژگی ها و تاریخ انتشار این نقشه ها پرداخته می شود.
1. نقشه ی امپراتوری ایران تهیه شده توسط جان مک دونالد کاینر، مشاور سیاسی سر جان ملکم در سال 1813.
2. نقشه رنگی خلیج فارس، تهیه شده توسط کاپیتان جرج بارنس بروکس و با دستور کمپانی هند شرقی در سال 1830. اهمیت این نقشه بدان خاطر است که کاپیتان جرج، به مدت دوازده سال مأمور بررسی وضعیت جغرافیایی و ویژگی های اجتماعی ساکنین خلیج فارس و نیز نقشه برداری از بنادر و جزایر آن بوده است.
3. نقشه ی آسیای مرکزی و خلیج فارس که در سال 1834، توسط سرگرد آلکس برنز در وزارت جنگ بریتانیا تنظیم شده است.
4. خط هنل که توسط کاپیتان ساموئل هنل، کارشناس برجسته ی نقشه کشی بریتانیا در سال 1835، طراحی شده است. بر اساس این خط، نقشه ای طراحی گردید که جزایر تنب و ابوموسی در محدوده ی حاکمیت ایران قرار گرفته است.
5. خطوط محدودیت که توسط سرگرد موریس طراحی شده است. طبق این خطوط، جزایر تنب و ابوموسی در شمال آن و یعنی در محدوده ی آبهای ایران، قرار گرفته است و آن هنگام شیوخ قاسمی های شارجه و راس الخیمه نه تنها ادعایی نداشتند، بلکه اعتراضی نیز نکرند.
6. نقشه های وزارت دریاداری انگلستان در سال 1863، که در آن جزایر سه گانه به رنگ سرزمینی ایران مشخص شده است. لازم به ذکر است که این نقشه در سال 1890، 1900 و 1912 دوباره تجدید چاپ شد.
7. نقشه سن جان، افسر ارشد دریاداری انگلستان در خلیج فارس در سال 1876، که در آن جزایر به رنگ سرزمین ایران مشخص شده است.
8. نقشه ی طراحی شده توسط نیروی دریایی بریتانیا در سال 1881، که در آن جزایر سه گانه به رنگ سرزمین ایران مشخص شده است.
9. نقشه 1886که به نقشه ایران معروف است. این نقشه به صورت کاملاً رنگی از ایران و توسط بخش اطلاعات وزارت جنگ بریتانیا تهیه شده است. لرد سالیسبوری، وزیر خارجه وقت بریتانیا، در سال 1888، دستور داد که نسخه ای از آن به ناصرالدین شاه و وزیر مختار آمریکا در ایران تقدیم شود و این گونه هم شد. این نقشه در سال 1891 و 1898، تجدید چاپ شد و هیچ تغییری در رنگ آمیزی آن که جزایر را به رنگ نقشه ی ایران مشخص کرده بود، ایجاد نشد.
10. نقشه رنگی از ایران تحت نظارت لرد کرزن، وزیر خارجه بریتانیا، در سال 1892، که در آن بریتانیا کماکان جزایر را متعلق به ایران دانسته است.
11. چاپ دو جلد کتاب توسط لرد کرزن، در سال 1892، تحت عنوان ایران و مسئله ی ایران. در این کتاب نقشه هایی وجود دارد که این نقشه ها از سوی انجمن سلطنتی جغرافیایی بریتانیا و زیر نظر کرزن طراحی شده است و در آن جزایر سه گانه متعلق به ایران دانسته شده است.
12. نقشه ی رسمی ایران در سال 1897، و در شش صفحه که توسط بخش نقشه کشی حکومت هند تنظیم شده است و در آن جزایر سه گانه فعلی، تحت حاکمیت ایران تعریف شده است.
ج) نقشه های غیر رسمی: این نقشه ها نیز در انگلستان تهیه و منتشر شده است و در آن جزایر تنب و ابوموسی به رنگ سرزمین ایران نشان داده شده است. در این باره 8 نقشه ی غیر رسمی وجود دارد.
1. نقشه ی ایران در سال 1818، برای اطلس تامسون نیوگراند در لندن.
2. نقشه ی ایران در سال 1828، توسط سیدنی هال در لندن.
3. نقشه ی ایران در سال 1840، برای اطلس بلاک.
4. نقشه ی ایران در سال 1844، برای اطلس بلاک.
5. نقشه ی ایران در سال 1851، برای اطلس جان تالیس.
6. نقشه ی ایران و کابل در سال 1844، توسط جانسون برای اطلس ملی.
7. نقشه ی ایران و افغانستان در سال 1854، توسط بلاک برای دانشگاه ادینبورگ.
8. نقشه ی ایران و بخشی از امپراتوری عثمانی در سال 1831، که توسط انجمن توسعه ی آموزش لندن، تهیه و چاپ شد.
د) اسناد و نقشه های سایر کشورها: در این نقشه ها نیز جزیره های تنب و ابوموسی به رنگ سرزمین ایران مشخص شده است که بیانگر تعلق آنها به ایران است. در ادامه به برخی از این نقشه ها که توسط محققان و مقامات سیاسی سایر کشورها طراحی شده است، اشاره می شود. لازم به ذکر است که حداقل 21 مورد سند و نقشه از کشورهای دیگر وجود دارد که در آن جزایر سه گانه متعلق به ایران دانسته شده است.
1. نقشه ی برادران آلمانی از خلیج فارس در سال 1804 و 1811.
2. اطلس جهانی که در سال 1877، توسط فرانسه طراحی و چاپ شد.
- 3. نقشه ی آمریکا از خلیج فارس در سال 1885 و غیره.
دولت انگلستان به هنگام مذاکرات سال 1928، تلاش کرد که نقشه ها و اسناد موجود را بی اعتبار نشان دهد و حتی اعلام کرد که به هنگام رنگ آمیزی نقشه ها خطا صورت گرفته است و جزایر به اشتباه به رنگ سرزمین ایران مشخص شده است. اما بریتانیا می دانست که تلاش برای بی اعتبار نشان دادن نقشه ها، کار ساده ای نیست. تا جایی که با پیشنهاد تیمور تاش مبنی بر ارجاع مسئله به جامعه ی ملل و داوری مخالفت کرد. در اینجا دو سؤال مطرح می شود. اول این که آیا نقشه ها می توانند به عنوان سند حاکمیت مد نظر قرار گیرند؟ در پاسخ به این سؤال باید گفت که در سال 1928 و در اختلاف بین آمریکا و هلند، در مورد جزایر پالماس، داور رسیدگی کننده ماکس هوبر، به نقشه ها به عنوان سندی برای اثبات حق حاکمیت یا سلب آن استناد کرد. به نظر وی نقشه در صورتی سند حاکمیت محسوب می شود که دارای 4 شرط اساسی باشد: 1. برهان لازم با دقت جغرافیایی را فراهم آورده باشد. 2. با واقعیات موجود مغایرت نداشته باشد. 3. بر اساس اطلاعات دقیق و با هدف تعیین قلمرو سیاسی و سرزمینی مشخص شده باشد و 4. نقشه باید رسمی یا نیمه رسمی باشد که به صراحت از حاکمیت کشوری دفاع کند که دولت آن اقدام به چاپ آن کرده است. این رای قاضی هوبر از آن پس مبنای صدور رای های دیگری شد و به عنوان یک منبع مهم برای حقوق بین الملل پذیرفته شد. تمامی این شروط در مورد نقشه های رسمی بریتانیا صدق می کند. لازم به ذکر است که در حقوق بین الملل، نظرات داوران و قاضی های بین المللی به عنوان رویه و مبنای صدور رأی های بعدی، پذیرفتنی است.
سؤال دوم این است که آیا تغییر نظر دولت بریتانیا در مورد نقشه ها از نظر حقوق بین الملل، پذیرفتنی است؟ در پاسخ باید گفت که در حقوق بین الملل، اصلی تحت عنوان اصل«اظهارات متناقض قابل استماع نیست» وجود دارد که بر طبق آن دولت بریتانیا از یک سو نمی تواند نقشه را تأیید کند و از سوی دیگر آن را بی اعتبار جلوه دهد. بر همین مبنا باید گفت که بریتانیا در یاداشت تفاهم و نشست سال 1971 شورای امنیت به حاکمیت ایران اذعان کرد. سخنان نماینده انگلستان در جلسه شورای امنیت یکی از مهمترین سند حقوق ایران در رابطه با جزایر می باشد.
مهم تر از این اصل، اصل استوپل می باشد که بر اساس این اصل هر گاه دولتی در قبال مسئله یا دعوای حقوقی در داخل یا خارج از مراجع رسیدگی موضع گیری کرده باشد، دیگر نمی تواند در موارد مشابه با آن مسئله یا دعوی بر خلاف موضع گیری قبلی خود رفتار کند. بر مبنای این اصل بریتانیا که با طراحی و تجدید چاپ نقشه های مختلف و حتی ارسال آن به دولت ایران حاکمیت حقوقی ایران بر جزایر سه گانه را مورد اذعان قرار داده است، دیگر نمی تواند بر خلاف نظر قبلی خود، موضع گیری کند. این گزاره در مورد سخرانی نماینده انگلستان در شورای امنیت نیز صدق می کند.
واقعیت آن است که منابع و مبانی خقوقی ایران برای دفاع از مالکیتش بر جزایر سه گانه بسیار قویی است. علیرغم وجود مبانی حقوقی، سیاست ایران مبنی بر عدم اجرا جزایر سه گانه طبق خواست امارات متحده عربی سیاست کاملا درستی است. زیرا هیچ کشوری حاکمیت خود بر سرزمینش را به دیوان های داوری ارجاع نمی دهد.
