فرزاد رمضانی بونش
مرکز بین المللی مطالعات صلح – IPSC
مقدمه: از آغاز حمله نیرو های ائتلاف به عراق و سرنگونی نظام بعثی در عراق بحث اقلیم های سه گانه کرد نشین عرب سنی نشین و شعیه نشین همواره مورد نظر برخی از مقامات سیاسی احزاب و گرو های سیاسی داخلی و کشورهای دارای نفوذ در عراق بوده و به فراخور تحولات این کشور این بحث گاه مورد توجه بیشتر قرار گفته است .در ماههای اخیر نیز این بحث مورد توجه برخی از احزاب، گروه ها و شخصیت های عراقی قرار گرفته است . در این میان برای درک بیشتری از نوعی بازی بازیگران داخلی و خارجی بر سر این مساله به گفتگویی با دکتر جعفر حق پناه کارشناس امور عراق پرداختیم :
مرکز بین المللی مطالعات صلح: علل توجه بخشی از اعراب اهل سنت (همچون استان صلاح الدین) به داشتن منطقه اقلیم اهل سنت عراق یا منطقه فدرال سنی نشین در عراق چیست؟
در بعد از سقوط صدام اهل سنت عراق تلاش کرند تا در ابتدا واکنشی منفی نشان دهند و در همه تحولات عراق پس از صدان نگاهی سلبی و منفی داشته باشند. به تدریج شاهد آن هستیم که آنان به سمتی رفتند که ترجیحا از فرصتهای به وجود آمده استفاده کنند، لذا نگاه آنان ایجابی شد و احساس کردند که قانون اساسی و ساختارهای سیاسی ظرفیتهایی ایجاد کرده است که آنان باید از آن استفاده کنند و گرنه از روند تحولات جا می مانند. بنابراین مساله فدرالیسم هم به شکلی مورد توجه اعراب اهل سنت قرارگفت. آنان به طور کلی نه تنها از موضع فدرالیسم حمایت میکنند، بلکه در حوزه هایی دیگر هم تلاش میکنند تا از دیگر نیروهای سیاسی عراق جا نمانند. در این راستا طبیعی است با توجه به ظرفیت قانون اساسی عراق در مورد فدرالیسم در همه استانها آنان هم درخواست فدرالیسم داشته باشند. در این حال با توجه به اینکه این امر در کردستان عراق هم تا حد زیادی جواب داده و الگوی موفقی را پیشروی سایر گروه های قومی و مذهبی قرار داده است به نظر میرسد که این امر هم قابل تعیم به سایر مناطق باشد، لذا اعراب اهل سنت نیز می خواهند از این فرصت استفاده کنند.
مرکز بین المللی مطالعات صلح: در واقع تقسیم عراق به سه منطقه ی فدرال یک منطقه برای اهل سنت، یک منطقه برای شیعیان و منطقه ای هم برای کردها قبلا مورد توجه برخی از مقامات و شخصیت های امریکایی بوده است. در این راستا نگاه کنونی واشنگتن به مساله فدرالیسم در عراق با چه مولفه هایی مورد ارزیابی شما قرار می گیرد ؟
به طور کلی فدرالیسم در عراق فدرالیسمی قومی نیست و برخلاف آنچه در پرسش وجود دارد در قانون اساسی عراق این ظرفیت پیش بینی شده تا در استانها نه بر مبنای قومیت ایجاد شود. لذا لزوما شاهد سه منطقه قومی در فدرالیسم نخواهیم بود، بلکه به تعداد استان ها می تواند منطقه فدرال وجود داشته باشد. گذشته از این به نظر میرسد امریکا بیش از اینکه به یک موضوع خاص مانند فدرالیسم در عراق توجه کند به تحولات کلی عراق توجه میکند و سعی میکند به مسائل عمده تری در مورد آینده عراق، ترتیبات امنیتی منطقه، ساختارسیاسی عراق و نوع روابط با غرب و.. تا مسائل ریز داخلی و فدرالیسم توجه کند. در این میان ما می بینیم که امریکا در واقع این روند ها را به خود عراقی ها واگذار کرده و اکنون هم با توجه به خروج نیروهای امریکایی از عراق نقش آفرینی آنها تا حدی در حوزه مسائل داخلی عراق کمتر میشود و بیشتر مایلند تا مسائل کلی تر این کشور مدیریت کنند. در مورد طرح قبلی بایدن هم باید گفت این طرح هم توسط امریکایی ها دنبال نشد و هم عراقی ها پیگیر آن نبودند. در این بین خروج نیروهای امریکایی هم دال براین است که واشنگتن خواسته و یا ناخواسته نمی تواند زیاد در حوزه مسائل داخلی عراق تاثیرگذاری عمده داشته باشد. یعنی باید مدیریت این امر با منطقی عراقی صورت گیرد. در این حال ممکن است امریکا در مناطقی که استعداد تنش زیادی دارد و یا به موضع گیری کشورهای منطقه منجر می شود (مانند مورد کرکوک) واکنش نشان دهند. به غیر از این موارد به طور کلی دخالت احتمالی امریکا در فدرالیسم نافذ نیست و حتی ممکن است واکنشهایی منفی بیشتری را به همراه آورد، لذا نباید شاهد دخالت واشنگتن در این حوزه بود.
مرکز بین المللی مطالعات صلح: رویکرد گروه های بعثی و ملی گرا در عراق به نظام فدرالیسم و افزایش اقلیم های خودمختار در چارچوب عراق چیست ؟
به طور کلی فرض براین گذاشته میشود که جریان ملی گرای عراقی که در قالب تفکرات بعثی هم جلوه گر میشود و سازمان می یابد با تکثر و عدم تمرکز مخالف و از نظر اندیشه ای هم با این امر مخالف هستند. اما اکنون این نگاه در موضع اکثریت نیست، قوت زیادی ندارد و در وضعیت ضعف قراردارند. بنابراین حتی اگر این نگاه را هم داشته باشند و براساس آن اقدامی انجام دهند، اکنون ناچارهستند از ظرفیتهای موجود استفاده و به تجدید قوای خود کمک کنند. در این بین شاید بتوانند در این فضا اختیارات و خودمختاری هایی داخلی به دست آورند، تجدید قوایی کنند، فرصتهایی را به دست آورند تا دوباره در عرصه عراق جدید نقش آفرین باشند. بویژه اینکه دریابند که نظام فدرال بیشتر به نفع رقبای شیعی و کرد میشود. چرا که از نظر امکانات دو منطقه شمال و جنوب بسیار غنی تر از مرکز هستند و مناطق سنی نشین مرکز بسیار فقیر هستند. در این راستا این جریان حتی ممکن است در فدرال شدن مناطق شیعی اخلال گری هایی نیز انجام دهد.
مرکز بین المللی مطالعات صلح: دیدگاه احزاب و شخصیت های کردی عراق در قابل افزایش اقلیم های عراقی چیست؟
اقلیم ها و مناطق فدرال در قانون اساسی عراق وجود دارد و اختیاری است که به مناطق داده شده است. در این بین اگر کردها در این مسیر کارشکنی کنند ممکن است به تنش ها و ناامنی ها اضافه می کنند و این امر نیز برای آنان مطلوبیت ندارد. گذشته از این کردها از فدرالیسم حمایت خواهند کرد، چرا که احساس می کنند که همچنان موقعیت موازنه گرایی را در اختیار خود دارند. یعنی هر چه تفرق در عراق بیشتر شود به نفع کردها است و آنان با توجه به موقعیت خود میتواند با توجه به اهرم توازن بخشی خود از همه طرف ها امتیاز بگیرند.
مرکز بین المللی مطالعات صلح: با در نظر گرفتن اینکه رئیس مجلس اعلا اسلامی عراق قبلا پشتیبانی خود را از مسئله ی تشکیل اقلیمهایی فدرال در عراق اعلام کرد بود، مولفه های مورد نظر احزاب و گروه های شیعه نظیر مجلس اعلا و جریان صدر در مورد فدرالیسم در عراق چیست ؟
به نظر میرسد که جریانهای شیعی بیشتر مایلند که بعد از انکه وضعیت تا حدی تثبیت شد دنبال نوعی از فدرالیسم بروند. چرا که آنان نیز زیانهایی از فدرالیسم در عراق نمی بینند. یعنی هم جمعیت، موقعیت جغرافیایی و منابع آنها در صورت فدرال شدن برای آنان مزیتهایی بیشتر دارند، لذا به نظر میرسد در در آینده نیز بیشتر از فدرالیسم استقبال کنند.
مرکز بین المللی مطالعات صلح: به نگاه شما آیا ایده تشکیل اقلیمهایی فدرال در عراق دروازه ای بسوی تقسیم عراق بشمار می آید؟
نه، اینگونه نیست. چرا که تقسیم و تجزیه یک کشور صرفا مولفه ای داخلی نیست و اینکه صرفا نیروهای واگرا در عراق هستند و فعالیتهایی جدی نیز دارند لزوما نباید شاهد تجزیه طلبی در عمل بود. در این بین باید گفت که پیامدهای منفی برای تجزیه عراق وجود دارد و حتی ممکن است کردها هم تا زمانی که همه ابزارها برای آنان فراهم باشد به دنبال این امر نباشند. از طرف دیگر باید به فضای بین المللی و منطقه ای و اینکه تا چه حدی این شرایط را دامن می زنند هم توجه کرد. یعنی در شرایط کنونی چنین درخواستی در منطقه وجود ندارد و نیروهای بیشماری مخالف تقسیم عراق هستند. در این راستا کشورهای عربی به شدن مخالف تجزیه هستند چرا که پایان آن نامشخص است. لذا باید گفت این فرض تقریبا نامحتمل است و بعید است اکنون کسی به طور جدی روی این گزینه فکر کند.
مرکز بین المللی مطالعات صلح: رویکرد ترکیه نسبت به عراق متمرکز و یا فدرال چیست؟
ترکیه نشان داده است که منعطف عمل میکند و خود را برای بازی در هر شرایطی آماده میکند. برای آنان فدرالیسم کردی و موقعیت سایر رقبای خود در عراق مهم است. من فکر میکنم برای ترکیه عراق متمرکز و فدرال تفاوت زیادی ندارد. ترکیه مزیتهای خود را دارد و به خوبی از این مزیت ها هم استفاده کرده است. یعنی در عراق فعلی ترکیه نفوذ سیاسی خوبی دارد و از نظر اقتصادی هم موقعیت بسیار ویژه و بالاتر از همه همسایگان عراق دارد. یعنی ترکیه از برندگان عراق جدید بوده است چنانچه شرکت های این کشور در عراق بسیار فعال هستند و حرف اول را در عراق میزنند .
مرکز بین المللی مطالعات صلح: با توجه به نامه منتشر شده قبلی ملک عبداله پادشاه عربستان سعودی به دیک چنی در دوره ریاست‌جمهوری جرج بوش و حمایت ریاض از اعراب سنی ساکن عراق نقش ریاض در نگاه جدی تر اعراب اهل سنت به فدرالیسم بویژه در مناطقی نظیر استان صلاح الدین تا چه اندازه ای است؟
عربستان همواره یکی از متحدان اصلی اهل سنت عراق بوده است. برای این کشور بسیار مهم است که از سنی های عرب حمایت کند. در این حال اعراب اهل سنت پایگاه اصلی سعودی ها و به طور کلی جهان عرب در عراق هستند. در این بین برای سعودی ها نفس فدرال مهم نیست، بلکه مهم این است که این جریان بتواند تا حد زیادی خود را احیا و اعاده کند. مدیریت سعودی ها بر این است که به گونه ای امریکا فشار آورند که اعراب سنی را در عراق نادیده نگیرد.
مرکز بین المللی مطالعات صلح: مهمترین دلایل مخالفت جریان های تمرکزگرا با رویکرد فدرالیسم در عراق چیست ؟
تقریبا هم آنان این امر را مقدمه تجزیه عراق می دانند و مخالف این امرهستند. چرا که با توجه به دوره طولانی تمرکز گرای در عراق با آن مخالف هستند. اما مهم این است که این نگاه اکنون قدرت و دست بالایی در عراق ندارد و در اقلیت محسوب میشود. گذشته از این نیز اگر دولت عراق هم بتواند برخی از مسائل را به مناطق واگذار کند شاید فدرالیسم تا حدی به نفعش نیز باشد.
مرکز بین المللی مطالعات صلح: چه آینده ای را برای نوع نگاه مناطق و احزاب عراقی به فدرالیسم در عراق می توان مورد پیش بینی قرارداد؟
به نظر میرسد که بعد از بحث بازسازی عراق و استفاده از شرایطی که با توجه به صادارت نفت عراق به وجود خواهد آمد این امر مهم تلقی نگردد. یعنی اگر دعوایی نیز طرح گردد به خاطر مسائل اقتصادی و توزیع درآمد های نفتی در مناطق فدرال است و گرنه روند فدرالیسم در عراق به طور کلی روبه گسترش و رشد است و به عبارتی هم اجتناب ناپذیر خواهد بود.
