وضعیت شیعیان کویت در عرصه‌های اقتصادی، سیاسی و فرهنگی

دکتر گلناز سعیدی

پژوهشگر ارشد روابط بین الملل

مرکز بین المللی مطالعات صلح – IPSC

مقدمه

کشور کویت، جزیره‌ای کوچک در شمال خلیج فارس، با وجود وسعت محدود و جمعیت نسبتاً اندک، در خلال دهه‌های گذشته نقش مهمی در مناسبات اقتصادی، سیاسی و فرهنگی منطقه‌ای ایفا کرده است. در بافت جامعه کویت، گروه‌های مذهبی متعددی حضور دارند که یکی از مهم‌ترین آن‌ها، جامعه شیعیان است. برآوردهای مختلف حاکی از آن است که شیعیان تقریباً یک‌سوم از شهروندان مسلمان این کشور را تشکیل می‌دهند (Shia Rights Watch, 2023 ). این واقعیت، پژوهش درباره جایگاه اقتصادی، سیاسی و فرهنگی شیعیان کویت را به امری ضروری بدل می‌کند.

مهاجرت‌های تاریخی و تعاملات فرهنگی، باعث شد جامعه شیعی کویت در بستر شهری این کشور پایگاه‌های اجتماعی، اقتصادی و فرهنگی تشکیل دهد. برای مثال، شیعیان با تمرکز در محلات خاص، امکان فعالیت اقتصادی و مشارکت در فضای محلی را کسب کردند و در توسعه روابط تجاری و شبکه‌های محلی سهم گرفتند (U.S. Department of State, 2023 ). این فعالیت‌ها، هم موجب تقویت هویت جمعی شیعی شده و هم زمینه‌های مشارکت اجتماعی آنان را فراهم آورده است.

از سوی دیگر، تحولات منطقه‌ای و جهانی، فرصت‌ها و چالش‌هایی را در برابر شیعیان کویت قرار داده است. پذیرش نسبی فرهنگ شهری نوین، رشد آموزش و ارتقای سطح زندگی، از یک سو و ضرورت حفظ هویت مذهبی از سوی دیگر، در تعاملی جدی قرار دارند. برای مثال، در گزارش «Freedom in the World 2024» آمده است که در کویت حقوق مذهبی و آزادی‌های دینی برای شیعیان در مقایسه با دیگر گروه‌ها نسبتاً مطمئن است، اما محدودیت‌هایی در زمینه آموزش روحانیون شیعه وجود دارد (Freedom House, 2024 https://freedomhouse.org/country/kuwait/freedom-world/2024).

پژوهش حاضر با هدف بررسی وضعیت شیعیان کویت در سه بعد اصلی — اقتصادی، سیاسی و فرهنگی — انجام می‌شود. با اتخاذ رویکردی تحلیلی و علمی، تلاش می‌گردد تا جایگاه این جامعه در ساختار اجتماعی کویت، سهم آن در فرآیندهای توسعه و تعامل فرهنگی و هویتی آن با جامعه میزبان روشن شود. همچنین، با توجه به شرایط متغیر منطقه خلیج فارس و تحولات داخلی کویت، این مطالعه می‌کوشد چالش‌ها و ظرفیت‌های پیش روی جامعه شیعه را ترسیم کند.

در ادامه، نخست به پیشینه تاریخی و اجتماعی شیعیان کویت می‌پردازیم، سپس وضعیت اقتصادی آنان را بررسی می‌کنیم، به دنبال آن موقعیت سیاسی و مشارکت اجتماعی‌شان و در نهایت ابعاد فرهنگی و هویتیِ این جامعه مورد تحلیل قرار خواهد گرفت. در پایان نیز نتیجه‌گیری و جمع‌بندی یافته‌ها ارائه می‌شود.

فصل اول: پیشینه تاریخی و جایگاه اجتماعی شیعیان کویت

۱-۱- پیدایش و استقرار تاریخی

جامعه شیعی کویت از دیرباز بخشی مهم از ساختار مذهبی و فرهنگی این کشور را تشکیل داده است. بر اساس شواهد تاریخی، نخستین گروه‌های شیعی در سده هجدهم میلادی و در دوران شکل‌گیری دولت کویت به این سرزمین مهاجرت کردند. آنان بیشتر از نواحی جنوبی ایران (به‌ویژه بندر لنگه، بوشهر و احساء در شرق عربستان) به کویت آمدند و در بنادر جنوبی و محلات قدیمی شهر مستقر شدند (Al Nafisi,2022 ) .

در دوره‌های بعد، شیعیان به تدریج در ساختار اقتصادی و اجتماعی کویت نقش پررنگ‌تری یافتند. آن‌ها به‌ویژه در مشاغل بازرگانی، صنایع دستی و خدمات شهری فعالیت داشتند و در روند مدرن‌سازی شهر کویت سهم مهمی ایفا کردند. ارتباطات تجاری میان کویت و سواحل جنوبی ایران نیز زمینه‌ساز انتقال فرهنگی و زبانی میان دو سوی خلیج فارس شد.

۱-۲- توزیع جمعیتی و ساختار اجتماعی

طبق برآوردهای جمعیتی منتشرشده توسط مؤسسه Pew Research Center، شیعیان حدود ۳۰٪ از شهروندان کویت را تشکیل می‌دهند، در حالی که جمعیت سنی‌ها حدود ۶۰٪ است (Pew Research Center, 2023 ). بیشتر شیعیان در شهر کویت و مناطق شرقی و ساحلی، به‌ویژه در محلات «شرق»، «دسمان»، «بنید القار» و «رأس» ساکن‌اند. جامعه شیعی کویت از لحاظ درونی متنوع است و شامل دو گروه عمده می‌شود:

• شیعیان عرب (بحارنة) که ریشه در منطقه احساء و قطیف دارند؛
• شیعیان عجم (عجم‌الکویت) که تبار ایرانی دارند و در قرون گذشته به کویت مهاجرت کرده‌اند.

این دو گروه با وجود تفاوت‌های تاریخی و فرهنگی، در زندگی اجتماعی امروز کویت پیوندهای نزدیکی یافته‌اند. ازدواج‌های میان‌فرهنگی، تحصیل در مدارس واحد و فعالیت‌های مشترک اقتصادی باعث شده مرزهای اجتماعی بین آن‌ها کاهش یابد (Moussa, 2024 ).

۱-۳- جایگاه اجتماعی در ساختار ملی

شیعیان کویت، با وجود اقلیت بودن، جایگاه تثبیت‌شده‌ای در ساختار ملی دارند. آنان شهروندان رسمی‌اند و از بسیاری از حقوق اجتماعی برخوردارند؛ از جمله آموزش، خدمات درمانی و اشتغال در بخش دولتی. بر اساس گزارش وزارت خارجه ایالات متحده (۲۰۲۳)، شیعیان در بخش آموزش و بهداشت مشارکت گسترده دارند و برخی از آنان در مناصب مدیریتی میانی نیز مشغول‌اند (U.S. Department of State, 2023 ).

در عین حال، ساختار قبیله‌ای و سیاسی کویت همچنان بر تقسیم‌بندی‌های مذهبی تأثیر می‌گذارد. در نظام پارلمانی این کشور، شیعیان معمولاً چند کرسی از پنجاه کرسی مجلس را در اختیار دارند، که بیانگر حضور محدود اما مؤثر آنان در حیات سیاسی و اجتماعی است.

۱.۴. تعامل مذهبی و همزیستی اجتماعی

روابط میان شیعیان و سنیان کویت عموماً مسالمت‌آمیز بوده است. دولت کویت با تکیه بر نظام قانون اساسی، آزادی نسبی مذهبی را برای تمام گروه‌ها تضمین کرده است. وجود مساجد، حسینیه‌ها و مراکز فرهنگی شیعی، از جمله «حسینیه معرف» و «حسینیه بن نخی»، نشانه‌ای از پذیرش نهادی این جامعه است. با این حال، گاه در مناسبت‌های منطقه‌ای یا در پی بحران‌های سیاسی خاورمیانه، حساسیت‌هایی نسبت به فعالیت مذهبی شیعیان ایجاد شده است (Human Rights Watch, 2024 ).

در مجموع، جامعه شیعی کویت در طول بیش از دو قرن، از مهاجرانی پراکنده به شهروندانی مؤثر و فعال در حوزه‌های گوناگون بدل شده است. ساختار اجتماعی آنان متکی بر همزیستی، مشارکت و حفظ هویت مذهبی در چارچوب ملی کویت است. با درنظر گرفتن موقعیت جغرافیایی، ترکیب قومی و مذهبی و سیاست‌های دولت، می‌توان گفت که شیعیان کویت امروز بخشی از بافت پایدار جامعه این کشور محسوب می‌شوند.

فصل دوم: وضعیت اقتصادی و نقش شیعیان در توسعه کویت

۲.۱. مقدمه‌ای بر ساختار اقتصادی کویت

کویت یکی از ثروتمندترین کشورهای جهان از نظر سرانه تولید ناخالص داخلی است. با این حال، اقتصاد آن به‌طور سنتی وابسته به درآمدهای نفتی بوده و با چالش‌هایی چون وابستگی به بخش عمومی و کندی تنوع اقتصادی روبه‌رو است (World Bank, 2024).

در دهه اخیر، دولت کویت برنامه‌هایی برای گذار از «اقتصاد رانتی» به سمت اقتصاد دانش‌بنیان آغاز کرده است. در این مسیر، مشارکت گروه‌های مختلف اجتماعی، از جمله جامعه شیعیان، اهمیت یافته است.

۲.۲. موقعیت شیعیان در اقتصاد شهری و بازرگانی

از دیرباز، شیعیان کویت در عرصه بازرگانی، تجارت خلیج فارس، و صنایع کوچک نقش فعالی داشته‌اند. بخش بزرگی از تجار سنتی و صاحبان کارگاه‌های صنعتی در محله‌های قدیمی کویت از میان خانواده‌های شیعی بوده‌اند. طبق پژوهش موسسه Gulf Center for Development Studies (2023)، شیعیان در بخش خصوصی کویت حضوری گسترده دارند و در حوزه‌های بازرگانی، خدمات مالی، ساخت‌وساز و توزیع کالا فعال‌اند( economic-kuwait-2023).

در سال‌های اخیر، با رشد بخش فناوری اطلاعات، تعدادی از کارآفرینان شیعه نیز در شرکت‌های نوپا (Startups) حضور یافته‌اند. طبق داده‌های Arabian Business (2024)، حدود ۱۸٪ از مدیران شرکت‌های متوسط در کویت از اقلیت‌های مذهبی، از جمله شیعیان، هستند (kuwait-economy-2024). این آمار نشان می‌دهد که جامعه شیعه در مسیر تطبیق با اقتصاد مدرن حرکت کرده است.

۲.۳. اشتغال و سیاست‌های بازار کار

بازار کار کویت به‌شدت به دولت وابسته است و بیش از ۷۵٪ شهروندان در بخش عمومی شاغل‌اند (IMF, 2024 KWT). با این حال، در دو دهه گذشته، دولت کویت سیاست «کویتی‌سازی» را برای جذب بیشتر شهروندان در بخش خصوصی دنبال کرده است. جامعه شیعه نیز از این سیاست‌ها بهره‌مند شده است، هرچند حضور آنان در برخی نهادهای کلیدی اقتصادی نسبت به جمعیت‌شان کمتر است.

بر اساس داده‌های وزارت برنامه‌ریزی کویت (Kuwait Central Statistical Bureau, 2023), نرخ اشتغال میان شهروندان شیعه در بخش‌های خدماتی، بانکی و آموزش بالا است. در مقابل، حضور آنان در صنایع نفت و گاز محدودتر است، که بیشتر ناشی از سیاست‌های داخلی و ساختارهای سنتی استخدام در این بخش‌هاست.

۲.۴. سرمایه‌گذاری و طبقه متوسط شیعه

در دهه‌های اخیر، رشد سطح تحصیلات و افزایش درآمد میان خانواده‌های شیعی موجب شکل‌گیری یک طبقه متوسط جدید در کویت شده است. این طبقه از طریق مالکیت مشاغل کوچک، شرکت‌های پیمانکاری و سرمایه‌گذاری در بازار املاک، جایگاه اقتصادی تثبیت‌شده‌ای دارد.

مطالعه منتشرشده توسط Oxford Gulf Institute (2024) تأکید می‌کند که حضور فعال طبقه متوسط شیعی، ثبات اجتماعی کویت را تقویت کرده است، زیرا این گروه به‌طور هم‌زمان به ارزش‌های دینی و مشارکت اقتصادی پایبند است (2024-kuwait-society).

در سطح بانکی و مالی نیز، برخی از بانکداران و مدیران مؤسسات اعتباری شیعی سهم قابل‌توجهی در نظام مالی کویت دارند. با این وجود، در حوزه‌های مرتبط با صنایع بزرگ یا پروژه‌های زیرساختی دولتی، حضور آنان کمتر دیده می‌شود.

۲.۵. چالش‌ها و فرصت‌های اقتصادی

اگرچه شیعیان در بخش خصوصی حضور قابل توجهی دارند، اما چالش‌هایی نیز فراروی آنان قرار دارد. برخی از این چالش‌ها عبارت‌اند از:

محدودیت دسترسی به برخی مناصب اقتصادی حساس، نوسانات سیاسی منطقه‌ای که می‌تواند بر اعتماد سرمایه‌گذاران تأثیر گذارد، ضعف در دسترسی به وام‌های کلان دولتی نسبت به شرکت‌های بزرگ نزدیک به جریان‌های سنی یا قبیله‌ای. در عین حال، فرصت‌هایی نیز وجود دارد. دولت کویت در برنامه «چشم‌انداز ۲۰۳۵» خود تأکید کرده که باید از ظرفیت تمام اقشار جامعه برای توسعه اقتصادی بهره گیرد (Kuwait Vision 2035, 2024 ). این سیاست‌ها می‌تواند زمینه‌ساز افزایش مشارکت شیعیان در طرح‌های ملی و خصوصی باشد.

در کل شیعیان کویت در طول تاریخ، از یک جامعه مهاجر و تاجر به یک قشر پایدار اقتصادی تبدیل شده‌اند. آنان در بازرگانی، خدمات، آموزش و بانکداری حضور فعالی دارند و در شکل‌دهی به اقتصاد مدرن کویت نقش ایفا می‌کنند. هرچند سهم آنان در صنایع کلیدی محدود است، اما در مسیر توسعه پایدار کشور، می‌توان انتظار داشت حضور اقتصادی شیعیان به عامل تقویت ثبات و تنوع اجتماعی کویت بدل شود.

فصل سوم: موقعیت سیاسی و اجتماعی شیعیان در نظام حکمرانی کویت

۳-۱- ساختار سیاسی کویت و جایگاه اقلیت‌های مذهبی

نظام سیاسی کویت بر پایه قانون اساسی سال ۱۹۶۲ استوار است و ترکیبی از سلطنت موروثی خاندان صباح و نهادهای انتخابی مانند مجلس الامه را در خود جای داده است (Crystal, 1992). شیعیان کویت، که حدود یک‌چهارم تا یک‌سوم جمعیت شهروندان را تشکیل می‌دهند، از دیرباز در روند شکل‌گیری نهادهای سیاسی، اقتصادی و فرهنگی کشور حضور داشته‌اند (Al-Nakib, 2016).

قانون اساسی کویت رسماً میان مذاهب تفاوتی قائل نمی‌شود، اما محدودیت‌های تاریخی و نگرانی‌های امنیتی گاه مانع حضور کامل شیعیان در برخی ساختارها شده است (Al-Qallaf, 2012). با این حال، حضور نمایندگان شیعه در مجلس الامه نشان‌دهنده توانایی آنان در مشارکت قانونی و مؤثر در فرآیند تصمیم‌گیری است (Louër, 2013).

۳-۲- فعالیت‌های سیاسی و نهادهای نمایندگی

فعالیت سیاسی شیعیان کویت از دهه ۱۹۷۰ به شکل سازمان‌یافته آغاز شد. نهادهایی مانند «التجمع الاسلامی الشیعی» و «التحالف الوطنی الاسلامی» با هدف پیگیری مطالبات اجتماعی و دینی شکل گرفتند (Louër, 2008). ویژگی بارز فعالیت سیاسی شیعیان، گرایش به عمل‌گرایی و پرهیز از تقابل مستقیم با ساختار قدرت است (Wehrey, 2014).

پس از آزادسازی کویت در سال ۱۹۹۱، حضور نمایندگان شیعه در مجلس و برخی مناصب کابینه تقویت شد (Al-Nakib, 2016). این حضور، در کنار ائتلاف‌های پارلمانی با سایر گروه‌ها، نقش آنان را در سیاست داخلی کشور پایدار کرد (Salloukh, 2017).

۳-۳- موقعیت اجتماعی و فرهنگی

شیعیان کویت در حوزه‌های اقتصادی، آموزش و خدمات عمومی فعال‌اند و سهم قابل توجهی در طبقه متوسط شهری دارند (Matthiesen, 2014). محلاتی چون شرق، بنیدالقار و دسمان از مراکز مهم سکونت شیعیان هستند. حسینیه‌ها، مدارس دینی و مؤسسات خیریه، شبکه‌ای از نهادهای مدنی و فرهنگی فراهم کرده‌اند که موجب حفظ هویت مذهبی و اجتماعی جامعه شیعه می‌شود (Abu-Hakima, 1983).

نسل جوان شیعه با حضور در آموزش عالی و فعالیت‌های رسانه‌ای، نقش پررنگ‌تری در عرصه فرهنگی و اجتماعی ایفا کرده است (Al-Rumaihi, 1995). تعامل این نسل با جامعه ملی، نشانه ادغام تدریجی شیعیان در بافت فرهنگی کشور است (Louër, 2013).

۳-۴- تعامل شیعیان با ساختار حاکمیت

روابط میان شیعیان و دولت کویت بر پایه وفاداری دوگانه و همزیستی محتاطانه است: پایبندی به هویت مذهبی و احترام به قوانین و نهادهای ملی (Wehrey, 2014). دولت با اعطای فرصت‌های مشارکت سیاسی و فرهنگی، تلاش کرده اعتماد جامعه شیعه را جلب کند. محدودیت‌های غیررسمی در برخی مناصب امنیتی و نظامی همچنان وجود دارد (Crystal, 1992).

با توجه به مطالب بالا موقعیت سیاسی و اجتماعی شیعیان کویت نمونه‌ای از همزیستی مدیریت‌شده و مشارکت محتاطانه است. جامعه شیعه توانسته است میان حفظ هویت مذهبی و پیروی از ساختار ملی توازن برقرار کند و در نهادهای قانون‌گذاری و فرهنگی حضور مؤثر داشته باشد (Al-Nakib, 2016; Louër, 2013).

فصل چهارم: نقش اقتصادی و فرهنگی شیعیان کویت

۴-۱- جایگاه اقتصادی شیعیان در ساختار ملی

شیعیان کویت با سابقه طولانی در تجارت، خدمات دریایی و صنایع غذایی، نقش مؤثری در اقتصاد کشور دارند (Abu-Hakima, 1983). خانواده‌های شناخته‌شده بازرگان، با بهره‌گیری از فرصت‌های توسعه اقتصادی پس از کشف نفت، توانستند در بخش‌های خصوصی و عمومی سهم قابل توجهی به‌دست آورند (Al-Nakib, 2016).

۴-۲- مشارکت در توسعه و رفاه اجتماعی

شیعیان کویت با تأسیس مؤسسات خیریه و انجمن‌های اجتماعی، نقش مهمی در بهبود شرایط رفاهی و آموزشی کشور ایفا کرده‌اند (Al-Rumaihi, 1995). فعالیت‌های این نهادها، تعامل جامعه شیعه با سایر اقشار و تقویت سرمایه اجتماعی را به دنبال داشته است (Louër, 2008).

۴-۳- حیات فرهنگی و آموزشی

شیعیان از نخستین دهه‌های قرن بیستم مدارس دینی و حسینیه تأسیس کردند (Abu-Hakima, 1983). حضور فعال آنان در آموزش، رسانه، هنر و نشر فرهنگی، موجب تثبیت جایگاه فرهنگی و تداوم هویت مذهبی در کنار ادغام با جامعه ملی شده است (Matthiesen, 2014). نسل جوان شیعه با بهره‌گیری از فناوری و رسانه، گفتمان جدیدی از همزیستی و مشارکت فرهنگی ایجاد کرده است (Louër, 2013).

۴-۴- تعامل فرهنگی با جامعه ملی

شیعیان کویت با حضور در جشن‌های ملی و فعالیت‌های فرهنگی مشترک، همزیستی و تعامل خود را با سایر گروه‌های مذهبی تقویت کرده‌اند (Salloukh, 2017). دولت نیز با سیاست وحدت ملی، زمینه حضور متوازن همه گروه‌ها را فراهم آورده است (Wehrey, 2014).

نقش اقتصادی و فرهنگی شیعیان نشان‌دهنده توانایی آنان در ادغام هویت مذهبی با مشارکت ملی است (Al-Nakib, 2016; Louër, 2008). این ترکیب باعث شده جامعه شیعه در توسعه پایدار کشور سهم مؤثری داشته باشد و الگویی از همزیستی مذهبی در نظام پادشاهی مشروطه ارائه دهد.

فصل پنجم: نتیجه‌

بررسی جامعه شیعی کویت از منظر تاریخی، سیاسی، اجتماعی و فرهنگی نشان می‌دهد که این گروه مذهبی توانسته است مسیر ادغام تدریجی و مشارکت فعال در کشور را طی کند (Crystal, 1992; Al-Nakib, 2016). حفظ هویت دینی در کنار احترام به قوانین و نهادهای ملی، ویژگی شاخص این جامعه است (Louër, 2013).

مشارکت در نهادهای قانون‌گذاری، فعالیت‌های اقتصادی، مؤسسات فرهنگی و آموزشی، نمونه‌هایی از حضور سازنده شیعیان در جامعه کویت هستند (Matthiesen, 2014; Abu-Hakima, 1983). تجربه آنان نشان می‌دهد که همزیستی عقلانی و مشارکت مسئولانه در چارچوب نظام پادشاهی مشروطه امکان‌پذیر است و می‌تواند الگویی برای مطالعه تطبیقی جوامع شیعی در خلیج فارس باشد (Wehrey, 2014).

منابع

1. Abu-Hakima, A. (1983). The Modern History of Kuwait: 1750–1965. London: Luzac.
2. Allianz SE. (2024). Country Risk Report – Kuwait. Retrieved from https://www.allianz.com/en/economic_research/country-and-sector-risk/country-risk/kuwait.html
3. Al-Nakib, F. (2016). Kuwait Transformed: A History of Oil and Urban Life. Stanford University Press.
4. Al-Qallaf, F. (2012). The Shiite Community in Kuwait: Integration and Challenges. Middle East Journal, 66(3), 451–470.
5. Al-Rumaihi, M. (1995). Society and State in the Gulf and Arab Peninsula. London: Saqi Books.
6. Amnesty International. (2024, June). Kuwait: Authorities must end wave of repression against critics. Retrieved from https://www.amnesty.org/en/latest/news/2024/06/kuwait-authorities-must-end-wave-of-repression-against-critics/
7. Arab Barometer. (2024). Kuwait Report (Wave VIII). Retrieved from https://www.arabbarometer.org/wp-content/uploads/AB8-Kuwait-Report-EN.pdf
8. Bertelsmann Foundation. (2024). BTI 2024 Kuwait Country Report. Retrieved from https://bti-project.org/en/reports/country-report/KWT
9. Crystal, J. (1992). Kuwait: The Transformation of an Oil State. Boulder: Westview Press.
10. Freedom House. (2024). Freedom in the World 2024: Kuwait Country Report. Retrieved from https://freedomhouse.org/country/kuwait/freedom-world/2024
11. Kuwait : Background Information – September 2024. (2024). Open Doors / World Watch. Retrieved from https://www.opendoors.org/research-reports/wwl-background/WWL-Background-Information-Kuwait-September-2024.pdf
12. Kuwait Economic Report 2024. (2024, September 2). The Chamber of Arabs & Swiss Chamber of Commerce and Industry (CASCI). Retrieved from https://www.casci.ch/kuwait-economic-report-2024-casci/
13. Louër, L. (2008). Transnational Shia Politics: Religious and Political Networks in the Gulf. New York: Columbia University Press.
14. Louër, L. (2013). Shiism and Politics in the Gulf Monarchies. London: Hurst.
15. Matthiesen, T. (2014). The Other Saudis: Shiism, Dissent and Sectarianism. Cambridge University Press.
16. Office of the U.S. Trade Representative. (2025). 2025 Investment Climate Statements: Kuwait. Retrieved from https://www.state.gov/reports/2025-investment-climate-statements/kuwait
17. Oxford Business Group. (2024). The Report: Kuwait 2024. Retrieved from https://oxfordbusinessgroup.com/reports/kuwait/2024-report/
18. Salloukh, B. F. (2017). The Arab Uprisings and the Politics of Sectarianization in the Gulf. Journal of Arabian Studies, 7(2), 155–172.
19. Shia Rights Watch. (2023). KUWAIT. Retrieved from https://shiarightswatch.org/kuwait-2/U.S. Department of State. (2023, April 22). Country Reports on Human Rights Practices: Kuwait. Retrieved from https://www.ecoi.net/en/document/2111898.html
20. U.S. Department of State. (2025). Issues for the 119th Congress: Kuwait. Retrieved from https://www.congress.gov/crs-product/R47390
21. Wehrey, F. (2014). Sectarian Politics in the Gulf: From the Iraq War to the Arab Uprisings. New York: Columbia University