داود احمدزاده
کارشناس مسائل غرب آسیا
مرکز بین المللی مطالعات صلح-ipsc
سوریه مانند هر دولت یا کشور دیگر در طول دهه های گذشته در سطوح مختلف داخلی ،منطقه ای وبین المللی دچار تغییر وتحولاتی بوده است.به رغم بسته بودن نظام سیاسی سوریه و اندک بودن تحولات داخلی ،بدلیل محوریت آن در مقابله با توسعه طلبی های اسرائیل در منطقه و نوع روابط راهبردی با ایران و روسیه در سال های اخیر با بحران مختلفی از سوی غرب و متحدان منطقه ای آن روبرو بوده است و در شرایط بحران دوران گذار خاص خود را می گذراند.
تنوع بازیگران مختلف به عنوان عناصر آشوب ساز امنیتی در سطوح مختلف (داخلی،منطقه ای ، فرامنطقه ) برچیدگی معادلات قدرت در این کشور عربی افزوده است. بطوریکه به رغم ثبات نسبی سیاسی نظام سوریه تعارض منافع قدرت های دخیل در بحران امنیتی سوریه آینده تر تبیات نظام منطقه ای قدرت در غرب آسیا با چالش های جدی روبرو ساخته است .
بعد از تحولات 2011 خاورمیانه تغییرات بسیاری در نظام های موجود منطقه ایجاد شد که تغییری وسیع در موازنه قدرت منطقه ای بود، بدین ترتیب شرایط را برای ایجاد منازعات منطقه ای را فراهم کرد. با شکل گیری بحران سیاسی در سوریه، بازیگران منطقه ای و فرامنطقه ای بر اساس منافع و ملاحظات خود جهت گیری های متفاوتی را در رابطه با این کشور که اهمیت ژئوپلتیک و ژئواستراتژیک خاصی در منطقه خاورمیانه دارد، اتخاذ نموده اند.
چرایی شکل گیری بحران سوریه و به درازا کشیدن آن نه تنها مسئله ای منطقه ای بلکه دارای ابعاد فرامنطقه ای و نیز بین المللی می باشد.اهمیت بحران سوریه را می توان در تعدد بازیگران آن جستجو کرد. این کثرت بازیگران پیچیدگی مضاعفی به بحران یادشده داده است که نتیجه آن تطویل بحران مذکور است. درهم آمیختگی منافع کشورهای موثر در بحران مذکور شکل جدیدی از صف بندی را در نظام بین المللی رقم زده است.
از ابتدای تحولات سوریه، کشورهای منطقه و فرامنطقه ای به دو دسته تقسیم شده اند: 1)محور طرفدار و بلوک غرب که متشکل از ترکیب عربستان سعودی، آمریکا، کشورهای اروپایی (فرانسه و انگلیس،اتحادیه اروپا)،اسرائیل ، ترکیه است و به طور فعالانه خواستار تغییر اسد هستند؛ 2)محور ضد غربی و بلوک شرق شامل ایران، روسیه و چین که در جهت حفظ اسد عمل می کنند.
بحران سوریه از همان ابتدا به دلیل پیچیدگی که داشت به عرصه و میدان بازیگری قدرتهای منطقه ای وفرامنطقه ای تبدیل شد تا هر کدام، روند تحولات را به سمت دلخواه خود پیش ببرند. با توجه به میزان ابزارهایی که در دست داشتند، برخی نقشی حداکثری و برخی نقشی حداقلی داشتند. در این راستا، شاهد ائتلاف و همکاری هایی نیز بوده ایم. جمهوری اسلامی ایران، پادشاهی عربستان سعودی، ترکیه و همچنین اسرائیل مهمترین بازیگران منطقه ای وایالات متحده و ائتلاف دولتهای غربی از یک سو و روسیه و چین بازیگران برجسته فرامنطقه ای تاثیرگذار بر روند بحران سوریه را تشکیل میدهند. با توجه به اختلاف منافع و اهداف هر یک در سوریه، شاهد ارائه الگوها و نظم هایی از سوی آنها بودیم.
برای نمونه ایران الگوی نظم شیعی، عربستان الگوی نظم وهابی و ترکیه الگوی نظم اخوانی را ارائه دادند و از سوی دیگر با توجه به اشتراک منافع و نحوه تعیین دوست و دشمن،ائتلاف غرب به همراه عربستان سعودی و ترکیه که خواهان کنار رفتن اسد از قدرت بودند، یک الگوی امنیتی را تشکیل دادهاند که اسرائیل نیز در این مجموعه قرار دارد؛ و روسیه و چین به همراه ایران و حزب الله در حمایت از اسد الگوی امنیتی دیگر را شکل دادهاند.
نظر می رسد در عرصه میدانی و سیاسی سوریه در سطح منطقه ای ترکیه در کنار اسرائیل موقعیت خویش را به عنوان بازیگران کلیدی در کنار ایران حفظ کردند. در شرایط موجود علیرغم حضور ترکیه در گفتگوهای سه جانبه با ایران و روسیه( موسوم به آستانه ) برای کاهش تنش در سوریه رویکرد تهاجمی خویش را برای تغییر معادلات نظامی سوریه بکار گرفته است.
مهمترین نکته و مساله محوری در خصوص رویکرد ترکیه در قبال استقلال طلبی کردها سوری نگرانی جدی از نزدیکی کردها به مرزهای ترکیه است همچنین در چنین چارچوبی ترکیه احساس می کند در نفوذ در سوریه از ایران عقب مانده ولذا توسعه نفوذ در میان برخی از گروههای قومی سوری نظیر ترکمن ها و اهل سنت در دستور کار قرار داده است. یکی از دلایل گسترش بحران سوریه را باید از بین رفتن موازنه قدرت بین نیروهای اجتماعی و ساختار سیاسی دانست ،شاید بتوان سوریه را مرکز رقابت نیروهای سیاسی متنوعی دانست که در محیط امنیتی خاورمیانه به ایفای نقش راهبردی مبادرت می نمایند.
هر جند نظام سوریه بر سر کار است. نیروهای سیاسی دیگر نیز در جغرافیای مختلف به ایفای نقش اقدام می کنند.با توجه به مولفه های فوق مساله بحران امنیتی سوریه برای منطقه غرب آسیا اهمیت بالایی داشته و شایسته بررسی متفاوت انجام پژوهش ها در این خصوص است.
با توجه به تحولات اخیر در سوریه پس از آتش بس از لبنان و تداوم نبرد در جنگ غزه هجوم مجدد گروههای تکفیری تحریر الشام از ادلب و تصرف حلب دومین شهر استراتژیک و مهم ترین مرکز اقتصادی آن نقش آفرینی کشورهای منطقه ای وفرامنطقه ای در سوریه و چشم انداز این تحولات بسیار مهم است.
به جرات میتوان میگفت وقوع بحران مجدد در سوریه پس از بازه زمانی میان مدت این بحران را خارج از منطقه خاورمیانه در ورای رخداد جهانی تبیین کرده است. با توجه به اوج گرفتن بحران و حضورهای بازیگران دخیل ( داخلی- منطقه ای – بین المللی )تحلیل نقطه ضعف وقدرت واهداف آشکارا وپنهان این کنشگران اثر گذار امر ضروری است :
بازیگران بین المللی
1- آمریکا قدرتمندترین بازیگر دخیل در بحران سوریه است. از همان وقوع بحران در سال 2011 تلاش نموده با بکارگیری توانمندیهای نرم افزاری وسخت افز اری خود روند تحولات را به نفع خود و متحدان نزدیک منطقه ای اش در راس آن اسراییل تغییر دهد . هدف اصلی حفظ هژمونی جهانی و مقابله با بازیگران چالش گر نظم نوین خود خواسته در منطقه به ویژه سوریه است. یکی از اهداف پنهان و آشکار دخالت گسترده آمریکا در امور داخلی سوریه و ایجاد پایگاه در داخل آن و حتی حمایت از کردها به عنوان متحدان سنتی خود در منطقه در سالهای اخیر انزوای بازیگران ضد نظم و یاغی در راس آن ایران و روسیه بوده و است و البته سقوط بشار اسد متحد نزدیک ایران و روسیه ضمن تضعیف منافع راهبردی ایران و قطع اتصال محور مقاومت به تضعیف هرچه بیشتر منافع منطقه ای ایران می انجامید .
یکی دیگر از نشانگان آمریکا اصرار بر تغییر وضع موجود با سقوط بشار اسد از سوی کاخ سفید ادعای حقوق بشری اعاده دموکراسی درسوریه و منطقه است تحت لوای این امر آمریکا یی ها حاضرند برای سرنگونی بشار اسد و تثبیت موقعیت برتر خود درمنطقه با ابزار حقوق بشری به هر اقدام ممکن دست بزنند . از دیگر سودر حوزه رسانه ای با قدرت گیری مجدد گروههای تکفیری به فرماندهی جولانی ( گروه احرار شام )اعلام می کنند این گروه را یک گروه تروریستی می دانند .
2- روسیه تاثیرگذارترین بازیگر در حفظ وضع موجود در سوریه و قدرت بشار اسد در کنار ایران بوده است .پایگاه طرطوس تنها پایگاه استراتژیک روسیه در خاورمیانه است بعد از وقوع بحران در سوریه روسها به عنوان حامی بشار اسد با ارسال سلاح جنگی تلاش کردند با هماهنگی ایران و نیروهای نیابتی آن از سقوط سوریه جلوگیری کنند . در آن زمان روسها توانایی اثرگذاری در بحران به شکل گسترده داشتند . در شرایط موجود با فعال شدن مجدد گروههای تروریستی در سوریه به دلیل جنگ اوکراین امکان حمایت و پشتیبانی قبلی را برای سرکوب مخالفین نظام سوریه ندارند با این وجود ، به نظر می رسد روسها برای چانه زنی بیشتر با غرب به ویژه آمریکا مجبورند در حد بضاعت توان نظامی و دیپلماتیک برای جلوگیری از برهم خوردن موازنه قوا و تغییر بیشتر موقعیت میدانی به نفع مخالفین و حامیان منطقه ایآن در سوریه بکار گیرند . سفر اخیر بشار اسد به مسکو بعد از حملات ناگهانی گروه تحریر شام و تصرف حلب نشان میدهد بشار اسد همچنان دل در گرو روسها دارد .
بازیگران منطقه ای
بعد از بهار عربی وقوع گسترده اعتراضات مدنی در شمال آفریقا و خاورمیانه عربی بیشتر کشورهای منطقه به ویژه عربستان در موقعیت دشواری قرار گرفتند.تلاش کشورهای محافظه کار عربی بر حفظ نظم و وضع موجود بود ولی یک استثنای وجود داشت آن اینکه عربستان و امارات در بحران سوریه به دنبال تغییر و برکناری بشار اسد بودند. چرا که سوریه متحد استراتژیک و تقویت کننده محور مقاومت بود. بنابراین در جنگ داخلی چندین ساله سوریه محور عربی ضد نظام سوریه در کنار محور عبری و غربی عمدتا از گروههای تکفیری و سلفی وابسته به داعش و القاعده به شکل گسترده حمایت مالی و نظامی می کردد. با این وجود تثبت اوضاع در سوریه و ماندگاری بشار اسد در قدرت با حمایت ایران و روسیه و بروز تغییرات دامن دار تحولات در منطقه جنگ غزه و لبنان اعراب به بازنگری در مواضع خود نسبت به سوریه واداشت . بطوریکه در سال های اخیر مسیر برای بازگشت سوریه به اتحادیه ودیگر سازمانهای منطقه ای هموار تر گشت. لذا وقوع دو بار بحران در سوریه و برهم خوردن معادلات داخلی و منطقه ای می تواند بر مواضع اعراب به ویژه عربستان سعودی ، قطر و حتی امارات اثرگذار باشد.
1 -عربستان سعودی گرچه سعودی ها و دیگر کشورهای حوزه خلیج فارس به رغم آشتی با نظام سوریه تلاش کردند سطح مداخلات و حمایت گروههای هم پیمان در مسائل داخلی سوریه کم و یا تعلیق کنند . با این وجود ، عربستان سعودی دلخوشی از بشار اسد ندارد واز انتقال قدرت در یک روند کم هزینه و تلفات انسانی کم تر حمایت خواهد کرد باید گفت: بازی میان ایران و سعودی در منطقه همچنان حاصل جمع صفر است هرگونه کاهش قدرت ایران در سوریه یا لبنان به معنی افزایش قدرت سعودی هاست .بنابراین سعودی وقتی قطری ها مایلند با کاهش هرچه بیشتر قدرت ایران در منطقه از طریق تضعیف متحدان سنتی آن به افزایش قدرت خود اقدام کنند. با این وجود ریاض و دوحه با احتیاط بیشتری مواضع خودرانسبت به درگیریهای اخیر اعلام می کنند.
2-ترکیه:
از همان وقوع بحران داخلی در سوریه درسال2011 هموار حضور پر رنگ و اثر گذار در تحولات داشته و دارد. اصولاترک ها با عینک امنیتی بیشتر به مسائل سوریه نگاه می کنند حضور کردهای در معادلات داخلی سوریه وهمپیمانی با آمریکا دغدغه اصلی تصمیم سازان امنیتی ترکیه بوده است گرچه اردوغان در سالهای اخیر در راستای نشست های آستانه با ایران و روسیه تا حدودی از مواضع تند خود نسبت به بشار اسد فاصله گرفته بود. با این وجود بندبازی اردوغان میان بازیگران منطقه ای وبین المللی و تلاش وی بر حفظ نفوذ در میان معارضین و تقویت نظامی جز اولویت ها بوده است . به نظر می رسد ترکها با خلا قدرت پیش آمده در منطقه پس از جنگ لبنان ونیز دلمشغولی روسها در بحران اوکراین ونیز پس از نه بشار اسد در دادن امتیازات بیشتر به آنکارا در مسائل امنیتی و مرزی فرصت را غنیمت شمرده وبا تقسیم وظایف با اسرائیل بدنبال امتیاز گیری بیشتر از رقبای منطقه ای به ویژه ایران و روسیه باشند. در شرایط موجود به رغم انکار ترکها در تجهیز گروههای تروریستی احرار شام و فرمان حمله از سوی آنان ناظران آگاه منطقه ای ترکیه را یکی از متهمان اصلی شعله ور شدن مجدد بحران در سوریه می دانند .
3-اسرائیل :
سران این رژیم پس از آتش بس موقت جنگ در لبنان به دنبال تثبیت موقعیت نظامی و حلقه های امنیتی خود در مرزهای سرزمین های اشغالی هستند. از نظر نتانیاهو نظم منطقه ای جدید در صورتی امکان اجرا خواهد داشت جبهه مقاومت به رهبری ایران تضعیف و یا بطور کل اربین رفته باشد. این در حالی است که سوریه به رغم اینکه در جنگ غزه و لبنان مستقیم وارد نشد. با این وجود؛ حلقه ارتباطی ایران با حزب ا.. لبنان و ذخیره استراتژیک منطقه ای آن است . لذا سران این رژیم در طول جنگ اخیر غزه ولبنان بسیار تلاش کردند مسیر مواصلات تدارکات حمل سلاح از سوریه به حزب ا.. لبنان قطع شود .سران این رژیم در هفته اخیر ضمن هشدار به نظام سوریه تهدید کردند در صورت مداخله ای سوری ها در رساندن سلاح به حزب ا…. لبنان خود بشار اسد نیز هدف نظامی مهم برای اسرائیلی هاست این در حالی است فرماندهان گروه تحریر شام اخیر اعلام داشتند قصد حمله به منافع غرب و اسرائیل در منطقه ندارند هدف اصلی برکناری بشار اسد متحد ایران و تضعیف آن است .
4-ایران:
ایران از همان وقوع بحران داخلی در سوریه رویکرد حفظ وضع موجود را دنبال می کند. از نظر ایران سوریه نقش بارزی در پایداری محور مقاومت و حفظ موقعیت استراتژیک ایران در منطقه داشته و دارد .هرگونه تضعیف و تغییر ساختار قدرت در سوریه به معنی تضعیف جایگاه ایران در منطقه است . ایران برای حفظ عمق استراتژیک در شامات در مقابل رقبای منطقه ای هزینه ها داده و به رغم دشواری موجود به دلیل درگیر با اسرائیل در غزه و لبنان وحتی جنگ رودررو با اسرائیل حاضر به دست کشیدن از حمایت خود از سوریه نخواهد بود . ایران در شرایط موجود به دنبال ایجاد ائتلاف مجدد با روسیه در موضوع سوریه ونیز فعال نمودن دیپلماسی منطقه ای خود از طریق رایزنی با عربستان و مصر ……است . همچنین تلاش دارد بحران از طریق گفتگو با بازیگران چون ترکیه نقش اصلی را در تنش اخیر دارند مدیریت کند .
فرجام سخن:
سوریه در روزهای اخیر به دلیل مداخله مجدد قدرت های منطقه و بین المللی و منافع متعارض آنان با دشواری بیشتری روبروست. گروه احرار شام با حمایت نظامی برخی مخالفین نظام بشار اسد توانستن است از خلا قدرت بوجود آمده بدلیل درگیری حزب….. لبنان و شرایط روسیه در اوکراین بهره لازم برای حمله و اشغال برخی مناطق و قلمرو ارتش سوریه استفاده کنند. به نظر می رسد کشورهای طرفدار تغییر وضعیت موجود در منطقه دنبال تغییرات اساسی در معادلات قدرت در نظم جدید منطقه ای اند. در راس حامیان تغییر وضع موجود اسرائیل و ترکیه قرار دارند .آمریکایی ها نیز با مدیریت بحران به دنبال تضعیف موقعیت ایران و تثبیت شرایط به نفع متحد نزدیک خود یعنی اسرائیل گام برمی دارند .
از توان اثر گذاری روسها در سوریه به دلیل تداوم جنگ در اوکراین کاسته شده است ممکن است روسیه در این بازی بزرگ چشم به دیپلماسی و مذاکره با ترکیه و آمریکا برای امتیازگیری باشد.
ایران با نگرانی بیشتر بحران سوریه دنبال می کند با توجه به دکترین دفاع نامتقارن در خاورمیانه ایران به دنبال بازسازی و تقویت گروههای همسو با منافع خود ( حزب لبنان…… گروههای فلسطینی ونیز حوثی های یمن) خواهد بود در حال حاضر موقعیت و بقای محور مقاومت در منطقه به حفظ حلقه ارتباطی مهمی چون سوریه بسته شده است .هم مرزی سوریه با اسرائیل هموار این امکان به ایران داده که ضمن رصد تحولات و تحرکات نظامی اسرائیل شرایط مطلوب تری برای اتخاذ تصمیمات راهبردی در قبال چالش ها داشته باشد نکته ای رقبای منطقه ای وفرامنطقه ای ایران بشدت دنبال تغییر موازنه قدرت از تغییر وضع موجود در سوریه هستند.
