همایون دارابی
کارشناس مسائل بین الملل
مرکز بین المللی مطالعات صلح-ipsc
سه کشور آسیای میانه – ازبکستان، تاجیکستان و ترکمنستان – مرز مستقیم با افغانستان دارند.ازبکستان به طور قابل توجهی در تعامل با طالبان فعال بوده است. شوکت میرضیایف، رئیس جمهور ازبکستان، همواره از آزادسازی دارایی های افغانستان و ارائه کمک های بشردوستانه به این کشور حمایت کرده است.
در شرایط تنش های ژئوپلیتیکی کنونی در جهان، همراه با خشونت فزاینده و درگیری هایی با شدت های متفاوت، کشورهای آسیای مرکزی نیز به دنبال ثبات در منطقه مقابله موثر با چالش ها و تهدیدات مدرن هستند. لذا موضوع امنیت همچنان یکی از جنبه های کلیدی همکاری های درون منطقه ای است.
تاشکند تا سال ۲۰۱۷ از همسایه جنوبی خود فاصله گرفت و آن را منبع تهدیدی برای امنیت ملی و منطقه ای می دانست. اما روابط دیپلماتیک، اقتصادی و فرهنگی-بشردوستانه بین دو کشور متوقف نشد. اما پس از به قدرت رسیدن طالبان، ازبکستان با دولت جدید در افغانستان که هنوز به رسمیت شناخته نشده است، وارد گفتگوی آزاد شد. لذا پویایی همکاری های دوجانبه تقویت شد و در چند سال گذشته با رشد سریع تجارت متقابل پایان سال 2023، حجم معاملات از 860 میلیون دلار فراتر رفت.
در تابستان سال جاری، یک هیئت عالی رتبه ازبک به رهبری عبدالله آریپوف، نخست وزیر ازبکستان، از افغانستان بازدید کرد. لذا توافقنامه های تجاری و سرمایه گذاری به ارزش ۲.۵ میلیارد دلار میان دو کشور امضا شد که نشان دهنده روابط دوجانبه فزاینده ازبکستان با حکومت طالبان است. گردش تجارت دوجانبه بین افغانستان و ازبکستان تا ژوئن ۲۰۲۴ میلادی ۴۶۱ میلیون دلار بوده است. دو طرف قصد دارند این مبلغ را به 3 میلیارد دلار افزایش دهند.
ازبکستان به طور فعال در ترویج توسعه زیرساخت ها در افغانستان مشارکت داشته است. در جولای ۲۰۲۳، توافقنامه ای بین افغانستان، پاکستان و ازبکستان برای تسهیل پروژه سه جانبه خط آهن ترانس افغانی که این سه کشور را به هم متصل می کند، امضا شد. ساخت خط آهن مزارشریف-کابل-پیشاور دسترسی به بنادر پاکستان در اقیانوس هند را فراهم می کند .
ساخت خط آهن ترانس افغان که ازبکستان را به پاکستان وصل می کند در مسیری که از ترمذ در ازبکستان، از طریق مزار شریف و لوگر در افغانستان می گذرد و در نهایت به گذرگاه مرزی خارلاچی در پاکستان می رسد، هزینه حمل و نقل کالاهایی را که به پاکستان می آیند و از آن می آیند تا 40 درصد کاهش می دهد. هزینه تکمیل این کار 6 میلیارد دلار برآورد شده است.
در آینده نزدیک، برنامه هایی برای نوسازی یک بخش 75 کیلومتری خط آهن از خیرتون در جنوب ازبکستان تا مزارشریف در افغانستان
قبلا مقامات تجاری افغانستان، پاکستان و ازبکستان برای اولین نشست نشست سه جانبه تجارت و ترانزیت که برای بررسی راه های کاهش موانع تجاری و ساده سازی رویه های گمرکی تشکیل شده است، در اسلام آباد در جهت تقویت اتصال منطقه ای، ارتقای تجارت و تقویت همکاری»گرد هم آمدند.
تاشکند و کابل همچنین در حال توسعه مشارکت های سرمایه گذاری در بخش های مهمی مانند معدن، انرژی و زراعت هستند.
اما چالش درگیری بین ازبکستان و طالبان، کانال قوش تپه است. ازبکستان برای آبیاری به شدت به آب آمو دریا متکی است. با وجود بحث های متعدد با طالبان در مورد این موضوع، موضع طالبان تغییر نکرده است. درگیر شدن در گفتگو با طالبان به دلیل جنگ قدرت قابل توجه در داخل این گروه تقریبا غیرممکن است و مشخص نیست که چه کسی قدرت تصمیم گیری در رژیم را در اختیار دارد. ازبکستان درک می کند که افزایش تعامل اقتصادی با طالبان برای تأثیرگذاری در تغییر دیدگاه های آنها ضروری است. در این راستا، هیئت اخیر آریپوف، نخست وزیر ازبکستان، بسیار مهم تلقی می شود.
در بعد دیگری ازبکستان موضوع افغانستان را در دستور کار رویدادهای مهم بین المللی مانند نشست های مجمع عمومی سازمان ملل متحد، نشست های مشورتی سران کشورهای آسیای میانه، شانگهای، سازمان کشورهای ترک قرار می دهد. تاشکند از جامعه جهانی و نهادهای سیاسی و مالی خواسته است افغانستان را منزوی نکنند و بر ارائه کمک های بشردوستانه گسترده به مردم افغانستان و همچنین مبارزه با فعالیت های تروریستی تمرکز کرده است.
در حوزه دیگری مجموعه ای از پیشنهادات ازبکستان ایجاد یک صندوق حمایت بشردوستانه ویژه برای افغانستان، ایجاد یک مرکز حمل و نقل و لوژستیک بین المللی برای ارائه کمک های بشردوستانه به مردم افغانستان و رفع انجماد دارایی های افغانستان در بانک های خارجی و استفاده از آن در افغانستان، ایجاد یک گروه تماس در آسیای میانه برای افغانستان و از سرگیری کار گروه تماس سازمان همکاری شانگهای-افغانستان بوده است.
در سال 2018، کشورهای آسیای مرکزی مکانیزمی از جلسات مشورتی را راه اندازی کردند که آغاز موج جدیدی از همگرایی منطقه ای بود. در چهارمین نشست مشورتی سران کشورهای آسیای مرکزی در قرقیزستان در سال 2022، پیشنهاد یک گفتگوی پنج جمهوری و ادارات نظامی انجام شد و اولین نشست در ماه مه ۲۰۲۴ در پایتخت قزاقستان برگزار شد.
از جمله تهدیدات امنیتی مشترکی برای بازیگران منطقه ای، افراط گرایی بین المللی، تروریسم، قاچاق مواد مخدر و تجارت غیرقانونی اسلحه است. عامل مهم باعث نگرانی کشورهای آسیای مرکزی وضعیت افغانستان است که بر امنیت و ثبات در آسیای مرکزی تأثیر می گذارد. اما افغانستان همچنان پناهگاه امنی برای گروه های اسلام گرای رادیکال است. تعداد جنگجویان القاعده و داعش در این کشور دو برابر شده و فعالیت های تروریستی در افغانستان افزایش یافته است ،
به علاوه حدود ۸۵ درصد جمعیت افغانستان زیر خط فقر زندگی می کنند. نگرانی جدی برای کشورهای آسیای میانه است و تاشکند به تدوین و اتخاذ یک استراتژی منطقه ای برای افغانستان با در نظر گرفتن منافع ملی آسیای مرکزی نیز می اندیشد.
با وجود سیاست عملگرایانه ازبکستان تاشکند همچنین از ادامه گفتگو با کابل در مورد امنیت مرزی، استفاده از آب های مرزی و توسعه تجارت حمایت می کند. همچنین به نظر میرسد ازبکستان افغانستان را به عنوان یک فرصت می داند، و از ادغام عمیق افغانستان در پروسه های اقتصادی منطقه ای کاملا حمایت می کند.
