روح الله سوری
پژوهشگر روابط بین الملل
مرکز بین المللی مطالعات صلح- IPSC
با پایان گرفتن چهاردهمین دوره انتخابات ریاست جمهوری در ایران، مسعود پزشکیان حداقل برای یک دوره چهار ساله سکان ریاست جمهوری ایران را به دست گرفت. یکی از موضوعات مهم از نگاه رای دهندگان در این انتخابات موضوع سیاست خارجی جمهوری اسلامی ایران بویژه بحث چگونگی تعامل با اروپا و آمریکا بر سر برنامه هسته ای ایران بود. به هر حال این بخش از سیاست خارجی به نظر می رسد که از نگاه مردم ارتباط بسیار ملموس تری با وضعیت اقتصادی کشور داشته باشد و به همین خاطر نیز مهمترین دوقطبی ایجاد شده بین نامزدهای انتخاباتی و هواداران ایشان در این انتخابات نیز همین موضوع سیاست خارجی بود. سوالی که در دوران کارزار انتخاباتی نامزدها و همچنین پس از رای آوردن مسعود پزشکیان مطرح بود این است که تا چه حد می‌توان تایید صلاحیت و انتخاب پرشکیان را نشانه ای از عزم تصمیم گیرندگان برای ایجاد تغییر در سیاست خارجی در نظر گرفت. واقعیت این است که هنوز شواهد کافی برای پاسخ به این سوال در اختیار نداریم و نمی توان با قطعیت در اینباره سخن گفت. ضمن اینکه حتی اگر چنین فرضی را هم بپذیریم آنچه جهت گیری سیاست خارجی را مشخص خواهد کرد تحولات و رخدادهایی است که در آینده در سطح داخلی و خارجی رخ خواهد داد و واقعیتی که نمی توان کتمان کرد این است که ما نمی‌دانیم در آینده چه تحولاتی در عرصه داخلی و بین المللی رخ خواهد داد. اما علیرغم همه موارد گفته شده می‌توان تا همین جا با کنار قراردادن برخی شواهد، خطوط کلی سیاست خارجی دولت پزشکیان را پیش بینی کرد. آقای پزشکیان در همین مدت کوتاه مواضع و اقداماتی انجام داده اند که به هر حال باید آنها را انعکاسی از برآورد و ادراک ایشان از سیاست خارجی در نظر گرفت. در این میان می توان با استناد به برخی مواضع و رفتارهای سیاسی ایشان و مهمتر از همه یادداشت اخیر ایشان که در تهران تایمز و به زبان انگلیسی منتشر شد برداشتی از جهت گیری کلی سیاست خارجی دولت ایشان به عمل آورد.
در سطح داخلی دیدارهای آقای پزشکیان با مقامات ارشد سپاه پاسداران، فرمانده سپاه قدس و همچنین دیدار با خانواده قاسم سلیمانی را می توان نشانه ای از تداوم رویکرد مقاومت و سیاست های منطقه ای جمهوری اسلامی ایران به حساب آورد. در سطح بین المللی اما مهمترین سندی که تا کنون می توان برای درک سیاست خارجی دولت آقای پزشکیان به آن استناد کرد یادداشتی است که آقای پزشکیان طی روزهای گذشته به زبان انگلیسی در تهران تایمز تحت عنوان “پیام من به جهان جدید” منتشر کرده‌اند.
آنچه در درجه نخست راجع به این پیام باید مورد اشاره قرار داد عنوان آن می باشد. آقای پزشکیان در این یادداشت جهان را با لفظ جدید مورد خطاب قرار داده است که این مساله به این معناست که از نظر ایشان جهان قدیم سپری شده است و یا در حال سپری شدن است. در واقع می توان اشاره به جهان جدید را نشانه ای از برداشت پزشکیان از وضعیت نظام بین الملل دانست. از نگاه ایشان جهان در حال سپری کردن دوره گذار خود می باشد و جهان جدیدی در حال شکل گیری است که همکاری با چین و روسیه در آستانه ورود به این نظم جدید، برای ایران موضوعی بسیار حائز اهمیت است. موضوع مهمتر و محوری تر این یادداشت اما اولویت داده شدن به منطقه و سیاست همسایگی است. مسعود پزشکیان در اولین اشاره خود به بحث سیاست خارجی به مساله همسایگان و منطقه پرداخته و تحکیم روابط با همسایگان را اولویت اصلی دولت خود ذکر کرده است. پزشکیان به صراحت به همکاری با کشورهای ترکیه، عربستان سعودی، عمان، عراق، بحرین، قطر، کویت، امارات متحده عربی و همچنین سازمان‌های منطقه‌ای در جهت ایجاد منطقه‌ای قوی و به دور از تسلط دیگری اشاره کرده است. پس از این اشارات مستقیم، آقای پزشکیان بر اهمیت روابط با چین و روسیه و بعد از آن نیز بر روابط با جنوب شامل کشورهای آفریقایی و آمریکای لاتین تاکید کرده است. در این یادداشت چین و روسیه کشورهایی خوانده شده اند که همواره در روزهای سخت دوست و پشتیبان ایران بوده‌اند. مسعود پزشکیان در رابطه با چین، نقشه راه ۲۵ ساله ایران با این کشور را گامی مهم در جهت ایجاد یک «شراکت جامع راهبردی» سودمند برای هر دو کشور بیان و نسبت به همکاری‌های گسترده با پکن در آستانه ورود به نظم جدید جهانی ابراز تمایل کرده است. پزشکیان روسیه را هم یک هم‌پیمان راهبردی ارزشمند و همسایه ایران خطاب نموده و همکاری با این کشور در قالب بریکس، سازمان همکاری شانگهای و اتحادیه اقتصادی یوراسیا را از اولویت های دولت خود ذکر کرده است.
ترتیب بیان کشورها و مناطق در متن منتشر شده از سوی پزشکیان را می توان نشانه ای از اولویت بندی روابط خارجی دولت ایشان در نظر گرفت. پس از اشاره به اهمیت روابط با همسایگان، روسیه، چین و مناطق جنوب، پزشکیان به روابط با اروپا بصورت مختصر و کوتاه اشاره کرده است. رییس جمهور منتخب ایران بدون اشاره به اهمیت روابط ایران و اروپا برخلاف آنچه که در مورد روسیه و چین به عنوان کشورهای دوست و پشتیبان و یا دارای روابط راهبردی با ایران بیان کرده است، کشورهای اروپایی را به نقض تعهدات خود پس از خروج آمریکا از برجام متهم و انتظار اروپایی ها برای پایبندی ایران به تعهدات خود را انتظاری نامعقول دانسته و بیان نموده است که هر زمان اروپایی ها تصور برساخته تفوق اخلاقی خود را کنار بگذارند فرصت‌های بسیاری برای همکاری بین ایران و اروپا بوجود خواهد آمد.
آقای پزشکیان در پایان نیز به موضوع روابط ایران با آمریکا پرداخته است. مهمترین نکته‌ای که در ارتباط با سخنان پزشکیان در مورد آمریکا می توان مورد اشاره قرار داد تاکیدی است که ایشان بر مشکلات و موانع ایجاد شده از سوی آمریکا و انتقادات ایران از رفتار این کشور پس از برجام داشته است. راه اندازی جنگ اقتصادی، ترور قاسم سلیمانی و تحریم های یکجانبه علیه ایران از مهمترین کلیدواژه های به کار رفته توسط اقای پزشکیان در رابطه با آمریکا است. نقطه مشترک نگاه پزشکیان به اروپا و آمریکا لزوم تغییر در سیاست های آنها در قبال ایران می باشد.
اگر بخواهیم یک تحلیل مضمون از یادداشت آقای پزشکیان داشته باشیم می توان شبکه مضامین برداشت های مسعود پزشکیان از روابط با دیگر کشورها (شامل مضمون های فراگیر و مضامین فرعی) را بر اساس یادداشت منتشر شده از سوی ایشان به شرح زیر بیان کرد. در هرکدام از این شبکه های مضامین، یک مضمون اصلی( فراگیر) و تعدادی مضامین فرعی وجود دارد. مضمون اصلی در برداشت و نگاه آقا پزشکیان به منطقه لزوم تشکیل منطقه ای قوی و به دور از تسلط یک کشور به تنهایی، در مورد روسیه و چین، شکل دهی به نظم نوین جهانی و نهایتا در مورد اروپا و آمریکا تجدید نظر و تغییر رویکرد آنها در قبال ایران است.
1- شبکه مضامین برداشت پزشکیان از روابط با همسایگان:
مضمون اصلی :
– منطقه قوی
مضامین فرعی :
– همکاری و همگرایی کشورهای منطقه
– حذف رقابت های فرسایشی و تسلیحاتی
– توسعه منطقه
– مقابله با چالش های مشترک
– سنت های اسلامی مشترک
– ترویج صلح در منطقه
2- شبکه مضامین برداشت پزشکیان از روابط با چین و روسیه :
مضمون اصلی :
– شکل دهی به نظم نوین جهانی
مضامین فرعی :
– راهبردی بودن روابط
– همکاری در قالب بریکس، شانگهای و …
3– شبکه مضامین برداشت پزشکیان از روابط با اروپا و آمریکا
مضمون اصلی :
– لزوم تغییر رویکرد آمریکا و اروپا در قبال ایران
مضامین فرعی :
– تن ندادن به حرف زور
تحریم های یکجانبه علیه ایران
– جنگ اقتصادی
– سوء استفاده از رژیم منع اشاعه
– درس گرفتن اروپا و آمریکا از سء محاسبات گذشته
– پرهیز از تشدید تنش ها
– کنار گذاشتن تصور برساخته تفوق اخلاقی
در مجموع آنچه که می توان در ارتباط با خطوط کلی سیاست خارجی پزشکیان بیان کرد این است که به نظر می رسد اولویت دادن به سیاست همسایگی، بهبود روابط با همسایگان و تداوم روابط با چین و روسیه به عنوان عاملی موازنه ساز در روابط با آمریکا به خصوص در شرایطی که روابط ایران با آمریکا در منطقه به دنبال جنگ اسراییل و حماس دچار تنش های بیشتری شده است، مهمترین هدفی است که مسعود پزشکیان در سیاست خارجی به دنبال آن می باشد.
