اسلام ذوالقدرپور
پژوهشگر مسائل بین الملل
مرکز بین المللی مطالعات صلح-IPSC
سیاستگذاری عمومی که دانش اداره امور عمومی یا مهندسی علوم سیاسی است، فرآیندی دارد که سیاستها، تاکتیک‌ها و ابزارهای آن می‌تواند چرخش نموده و پیامدهای خسارت‌باری برای صاحب این سیاستگذاری‌ها داشته باشد. چرخش سیاستها و ابزارها به سوی سیاستگذار یا طراح سیاست، روندی است که در بسیاری حوزه‌های سیاستگذاری رخ می‌دهد. این روند چرخش سیاست مانند بومرنگی است که بعد از پرتاب، دوباره به سوی پرتاب‌کننده یا صاحب بومرنگ بازمی‌گردد و در صورتی که پرتاب کننده هوشیار نباشد، بومرنگ به وی برخورد نموده، خسارت و آسیب به پرتاب کننده وارد می‌سازد.
بخش عمده سیاست‌های عصر کنونی، ویژگی بومرنگی یافته و سیاستگذاران را با چالش چرخش سیاست یا بازگشت سیاستها مواجه ساخته است.، چنین وضعیتی را می‌توان سیاستگذاری بومرنگی نامید که صاحب سیاست را در دام سیاست خود گرفتار و آسیب نهایی را بر سیاستگذار خویش وارد می‌سازد!
سیاستگذاری بومرنگی و بازگشت سیاستها را می‌توان در همه ابعاد سیاستگذاری عمومی مانند: سیاستگذاری اقتصادی، سیاستگذاری داخلی، سیاستگذاری فرهنگی، سیاستگذاری رسانه و ارتباطات، … به‌ویژه سیاستگذاری خارجی مشاهده نمود. سیاست خارجی که با هدف تقابل یا ضربه زدن به رقیب یا حریف و دشمن در روابط بین اللملی و نظام جهانی طراحی و اجرا می‌گردد در صورت چرخش به سوی صاحب خود، ضربه جبران ناپذیری به سیاستگذار اصلی وارد خواهد نمود.
بومرنگی شدن سیاست و ابزار سیاست خارجی به منزله تلاش یک بازیگر نظام جهانی برای خودتخریبی و خودکشی است. سیاست خارجی بومرنگی نه‌تنها بر سیاستگذاری خارجی و روابط بین‌المللی بلکه بر ماهیت و ساختار یک بازیگر به‌خصوص سیاست داخلی آن اثرگذار بوده، شکنندگی و فروپاشی بازیگر را نیز ممکن می‌سازد.
پیدایش بسیاری گروه‌های تروریستی به عنوان ابزار سیاست خارجی تهاجمی در جهان آشوبناک کنونی را می‌توان ازجمله مهم‌ترین مؤلفه‌های سیاست خارجی بومرنگی دانست که علاوه بر خسارات فراوانی که بر بازیگر یا منطقه هدف دارد، در نهایت به سوی صاحب سیاست چرخش نموده و آسیب جدی متوجه سیاستگذار خود می‌نماید.
یکی از رویدادهایی که خاصیت بومرنگی یافته و به سوی برخی طراحان و مجریان خود چرخش نمود را می‌توان تحولات بهار عربی یا بیداری اسلامی دانست که با گذشت بیش از یک دهه از بروز آن، همچنان مانند پدیده‌ای ناشناخته و اثربخش در نظام جهانی بوده و عمل می‌نماید. یکی از مجریان و طراحان اصلی بهار عربی را می‌توان ترکیه و دولت رجب طیب اردوغان دانست که بیشترین منافع اولیه را از بهار عربی کسب نمود، اما خیلی زود در مدار چرخش سیاستها و ابزارهای سیاستگذاری خارجی خود گرفتار گردید.
شکل‌گیری و نفوذ گروه‌های تروریستی از سوریه و عراق به درون خاک ترکیه و عملیات‌های خشونت‌بار در این کشور تنها یک مؤلفه کوچک از سیاست خارجی بومرنگی ترکیه در منطقه بود که شکل‌گیری و جلوه‌نمایی بیداری اسلامی یا بهار عربی در ترکیه را با قالب بیداری ترکی و بهار ترکی در تحولات اخیر سپهر سیاسی و اجتماعی این کشور می‌توان در محورهای زیر تحلیل نمود:
یکم – نارضایتی شهروندان از روابط با اسرائیل: سپهر سیاسی و اجتماعی ترکیه طی یک دهه اخیر با چرخه‌ای از نارضایتی شهروندان، اعتراض، کودتا و سرکوب جامعه مدنی مواجهه بوده است که سبب شد تا دولت اردوغان در ردیف دولت شکننده قرار گیرد.
چرخه نارضایتی و اعتراضی که در نهایت در سال 2016 به کودتای مشکوک علیه دولت ترکیه منجر شده و سپس این کشور را به دوره سرکوب جامعه مدنی به‌خصوص سرکوب احزاب کُرد، رسانه‌ها و گروه‌های مخالف حزب عدالت و توسعه وارد نمود. این فرآیند که از پیامدهای سیاست تهاجمی دولت اردوغان در منطقه و دخالت مستقیم در تحولات بهار عربی بود، در نهایت به کاهش مشروعیت و مقبولیت اردوغان در داخل و خارج کشور منجر گردید.
نارضایتی شهروندان ترکیه از سیاست تهاجمی و گسترش‌گرای دولت این کشور که با نیات و اهداف دولت اسرائیل در منطقه و علیه دولت‌ها و گروه‌های اسلامی منطقه‌ای همراه شده بود، موجب روگردانی طیف اسلام‌گرای مردم ترکیه از دولت اردوغان شد.
این فرآیند روگردانی سرانجام در انتخابات محلی و شهرداری‌های ترکیه خود را نشان داده و بخشی از حامیان سابق دولت اردوغان به حزب اسلام‌گرای ” رفاه نوین ” به رهبری فاتح اربکان پیوستند که آرای بیش از 6 درصدی برای حزب رفاه نوین را تضمین نموده و یکی از مؤلفه‌های شکست حزب عدالت و توسعه در انتخابات اخیر بود.
حزب کوچک و نوپای” رفاه نوین Yeniden Refah Partisi ” که با نماد YRPو رهبری محمدعلی فاتح اربکان فرزند نجم الدین اربکان در سپهر سیاسی ترکیه حضور دارد، بر گرایش اسلام‌گرایی و تقابل با غرب به‌خصوص اسرائیل و حمایت از فلسطین تأکید داشته و شهروندان دیندار و بنیادگرای این کشور را جذب نموده است. این بخش از شهروندان ترکیه که طی بیش از دو دهه اخیر و از زمان برآمدن حزب عدالت و توسعه در 2002 حامی این حزب و دولت اردوغان بوده‌اند، اکنون حامی حزب رفاه نوین شده و از نیات اسلامی و ضد اسرائیلی آن حمایت می‌نمایند.
روابط دولت اردوغان با اسرائیل طی سال‌های اخیر به‌خصوص ادامه روابط تجاری و اقتصادی دولت ترکیه با اسرائیل طی شش ماه اخیر که همزمان با تهاجم اسرائیل به غزه و کشتار بیش از 33 هزار شهروند مسلمان فلسطینی در غزه بوده است، احساس سرخوردگی شدیدی بر اسلام‌گرایان ترکیه حاکم نموده و آنان را مخالف دولت و سیاست خارجی اردوغان ساخته است.
مخالفت و اعتراض عمومی شهروندان ترکیه به روابط اقتصادی و تجارت کشورشان با اسرائیل طی بیش از 6 ماه جنگ غزه که به منزله نوعی همکاری، همراهی یا حمایت دولت ترکیه از اسرائیل در کشتار غزه تفسیر می‌گردد، تنها به شکست اخیر حزب عدالت و توسعه در انتخابات خاتمه نیافته و می‌تواند سبب تحریک شدید افکار عمومی ترکیه علیه دولت اردوغان و اعتراضات فراگیر در این کشور گردد.
اعتراضاتی که پایگاه اسلامی و دینی اردوغان را متزلزل نموده و حتی به تقابل اسلام‌گرایان و غرب‌گرایان در این کشور دامن زده و مؤلفه‌های بهار ترکی به خود بگیرد.
دوم – موفقیت اعتراضات علیه خودکامی اردوغان و حزبش: در حالی که اقتصاد سیاسی ترکیه که رویکردی مطلقاً سیاسی داشته و در خدمت تضمین حکمرانی رجب طیب اردوغان، سبب نارضایتی و اعتراض شهروندان این کشور شده است، روند خودکامگی و دیکتاتوری سیاسی حزب حاکم نیز بر شدت نارضایتی‌ها افزوده است.
خودکامگی دولت اردوغان که پیشینه دو دهه‌ای دارد با کودتای 2016 و سرکوبی فراگیر جامعه مدنی و احزاب منتقد و مخالف اردوغان جلوه‌های خود را بر همگان آشکار نمود. این رویکرد استبدادی در تمام مناسبات و معادلات داخلی این کشور قابل مشاهده بوده و سرکوب بخشی از جامعه ترکیه را به دنبال داشته است. این فرآیند سرکوب که با انحلال احزاب منتقد و زندانی نمودن شخصیت‌های سیاسی برجسته به‌ویژه احزاب و شخصیت‌های کردزبان همراه بوده است، مؤلفه‌های یک بهار ترکی نهفته را فراهم نموده است.
این‌گونه از اعتراضات سیاسی که پیامد سرکوب جامعه مدنی ترکیه بوده، دولت شکننده اردوغان را تهدید می‌نمایند در ماجرای اعتراض عمومی و فراگیر شهر وان به سبب دستکاری و تغییر نتیجه انتخابات شهرداری در انتخابات 31 دسامبر جلوه بارزی داشت. اعتراضات وان ترکیه که در سایر مناطق کردنشین این کشور نیز حمایت میلیونی داشت، مؤلفه‌ای از تضعیف توان مدیریت امور عمومی و قدرت سرکوب دولت اردوغان است که در صورت اصرار اردوغان بر ادامه سرکوب جامعه مدنی و احزاب مخالف، می‌تواند فراگیر شده و شکل‌گیری بهار ترکی را شتاب دهد.
موفقیت اعتراضات اخیر وان ترکیه و عقب‌نشینی دولت از دستکاری نتیجه انتخابات، به منزله تضعیف قدرت سرکوب و توان دستکاری سپهر سیاسی و اجتماعی ترکیه از سوی اردوغان است که خود شتاب دهنده فضای مقابله با دولت کنونی و پیدایش بهار ترکی است.
*
برخی سیاستها، تاکتیک‌ها و ابزارهای سیاستگذاری دارای ماهیت بومرنگی هستند، یعنی بعد از مدتی به سوی پرتاب کننده خود (سیاستگذار، طراح، مجری) بازگشته و ضربه‌ای همسان با نیت اولیه سیاستگذار در ضربه زدن به رقیب را به خود سیاستگذار وارد می‌نماید. این‌گونه سیاست‌های بومرنگی در سیاستگذاری خارجی ترکیه طی یک دهه اخیر نمود بارزی داشته است. تنش‌آفرینی و آتش‌افروزی دولت ترکیه در تحولات بهار عربی یا بیداری اسلامی با مداخله گسترده، نظامی و تسلیحاتی ترکیه در سوریه، عراق، لیبی، مصر و … همراه بود که تنش‌های بهار عربی را عمیق‌تر و به جنگ‌های داخلی و فرسایشی تبدیل نمود.
با گذشت زمان و عدم تحقق نیات و اهداف گسترش‌گرای اردوغان در منطقه، ورق سیاست تهاجمی برگشته و روی بَد خود را ترکیه نشان داده، عملیات تروریستی در خاک این کشور و فعالیت احزاب و گروه‌های منتقد و مخالف را در مرزهای ترکیه افزایش داد و بومرنگ بهار عربی را به سوی ترکیه بازگرداند، البته با شکل و ماهیت بهار ترکی.
بهار ترکی که اکنون نیز فشاری مضاعف یافته است بر سپهر سیاسی و اجتماعی ترکیه سایه افکنده و با بحران اقتصادی، سرکوب جامعه مدنی، نارضایتی اسلام‌گرایان و … تقویت شده است. به نظر می‌آید بیداری اسلام‌گرایان ترکیه علیه روابط اقتصادی و تجاری دولت کشورشان با اسرائیل و ناخشنودی شهروندان ترک از نابسامانی اقتصادی و تورم شدید که با سرکوب سیاسی و اجتماعی همراه است، بومرنگ بهار عربی را به سوی ترکیه که زمانی طراح و مجری اهداف بهار عربی بود، بازگردانده و ترکیه در مرز هشدار بروز یک بهار ترکی قرار دارد.
