چشم انداز بحران ژئواستراتژیک در لیبی 

مریم وریج کاظمی

پژوهشگر مسائل ژئوپلیتیک

مرکز بین المللی مطالعات صلح- IPSC

موقعیت ژئواستراتژیک لیبی و نقش آن در تولید و صادرات نفت و گاز به این معنی است که تحولات داخلی لیبی نه تنها برای مردم لیبی بلکه برای کشورهای همسایه هم در شمال آفریقا و هم در سراسر دریای مدیترانه در جنوب اروپا حیاتی است. بنابراین، کاهش یا جلوگیری از شرایطی که می تواند منجر به تبدیل شدن لیبی به یک کشور شکست خورده شود، از اهمیت حیاتی برخوردار است(1). نفوذ و حضور بازیگرانی مانند ایالات متحده ، فرانسه و ایتالیا و سازمان های بین المللی با مداخله نظامی در سال 2011 برای حل بحران لیبی باعث تحولات ژئوپلیتیکی در حوزه دریای مدیترانه شد و تحت این شرایط مدیترانه مجددا در کانون توجه قرار گرفت (2).

البته مداخله سازمان پیمان آتلانتیک شمالی (ناتو) در لیبی به سال 2011، که عمدتاً از آسمان صورت گرفت بیشترین توجه را در بهار عربی به خود جلب کرد. با این حال، مداخلات قطر و امارات متحده عربی برای تجهیز، آموزش و کمک به شبه‌نظامیان انقلابی لیبی در زمین، که زمینه رقابتی را فراهم کرد تا پیامدهای انقلابی لیبی را مشخص کند، کمتر شناخته شد. این دو کشور خلیج فارس از طریق نیابت هایی که از قبل با آنها روابطی داشتند و به نمایندگی از منافع متفاوت آنها آمده بودند، کمک های خود را منسجم کردند.

با این حال بحران لیبی به یک رقابت ژئواستراتژیک خطرناک برای نفوذ قدرت های جهانی تبدیل شده است و امارات متحده عربی، مصر و روسیه را در برابر قطر، اروپا و ترکیه قرار داده است. در حالی که امارات متحده عربی، قطر و مصر از مراحل اولیه درگیری در لیبی از طرف‌های رقیب حمایت می‌کردند، مخاطرات ژئواستراتژیک در سپتامبر 2019 با استقرار نیروهای روسی در حمایت از نیروهای خلیفه حفتر تشدید شد. این امر باعث تسریع مداخله نیروهای زمینی ترکیه در حمایت از دولت وفاق ملی گردید. علاوه بر این، بازیگران خارجی نظیر مزدوران سوری، چادی و سودانی، پهپادها، سامانه‌های دفاعی زمین به هوا، و سایر دارایی‌های با فناوری پیشرفته را در تلاش برای تغییر موازنه به نفع نیروهای نیابتی خود مستقر کرده‌اند(3).

تحت این شرایط، بین‌المللی شدن درگیری یک کابوس ژئواستراتژیک برای سازمان ملل در جهت ایجاد ثبات است و خطرات جنگ داخلی لیبی را افزایش می دهد و تهدیدی حتی بزرگ‌تر برای امنیت بین‌المللی به همراه دارد.

موقعیت ژئو استراتژیک لیبی در قلب دریای مدیترانه به عنوان دریچه ای به سمت جنوب صحرای آفریقا، و همچنین ذخایر قابل توجه نفت و گاز و تحولات انقلابی آن، به این معنی است که این کشور در تقاطع ایدئولوژیک و اقتصادی قدرت های منطقه ای و بین المللی قرار گرفته است.

بدین ترتیب روسیه مدت‌هاست که از درگیری‌های لیبی برای پیشبرد روابط خود با مصر و امارات متحده استفاده می‌کند و همزمان نفوذ خود را در مرزهای جنوبی اروپا و دسترسی‌اش به منابع طبیعی لیبی را گسترش داد. روسیه با احساس خلاء بین‌المللی و فرصتی برای اعمال نفوذ خود در کشوری نفت‌خیز در جنوب مدیترانه در تلاش است.

ترکیه مدتهاست که علاقه خود را به لیبی به عنوان یک شریک اقتصادی حفظ کرده است، زیرا بیش از 20 میلیارد دلار قراردادهای به سرانجام نرسیده دارد که ممکن است اقتصاد رو به وخامت آن را تقویت کند. علاوه بر این، موفقیت پروژه حفتر باعث تقویت نفوذ امارات متحده و مصر در شمال آفریقا می شود و مانعی جدی برای چشم انداز ترکیه در منطقه ایجاد می کند. حمله حفتر به طرابلس، ترکیه را مجبور کرد که یا علیه قمار امارات متحده-مصر-روسیه برای ادعای لیبی حرکت کند یا به آن تن دهد، همچنین فرصتی برای ترکیه برای پیشبرد منافع شرق مدیترانه فراهم کرد. پس از کشف ذخایر قابل توجه گاز در شرق مدیترانه در فوریه 2018، ائتلافی بین یونان، قبرس، اسرائیل و مصر شروع به توسعه زیرساخت‌های امنیتی و اقتصادی کرد که ترکیه آن را تهدیدی مستقیم برای منافع اقتصادی خود و نقش امنیتی مسلط در منطقه می‌داند. آنکارا با جدیت بیشتری به مسائل حوزه مدیترانه شرقی، از جمله استفاده از زور در لیبی، امضای توافقنامه تعیین مرز منطقه اقتصادی با آن و جلوگیری از فعالیت های اکتشاف تجاری در آب های قبرس، در کنار اکتشاف گاز ترکیه در قبرس، پرداخت(4).

جنگ داخلی لیبی فرصتی را برای ترکیه و روسیه فراهم کرده است تا برای دستیابی به دستاوردهای استراتژیک بلندمدت در شرق مدیترانه رقابت کنند(5). با این حال برای ایالات متحده، افزایش حضور روسیه در لیبی نگرانی های زیادی را به همراه دارد. اول و مهمتر از همه، منافع ایالات متحده در منطقه گسترده تر«MENA» را تهدید می کند. ایالات متحده منابع قابل توجهی را در تلاش های ضد تروریسم، امنیت انرژی و ابتکارات دیپلماتیک در این زمینه سرمایه گذاری کرده است. اقدامات روسیه می تواند این تلاش ها را تضعیف کند و به طور بالقوه وظیفه چالش برانگیز مدیریت پویایی پیچیده منطقه را پیچیده کند. علاوه بر این، نفوذ فزاینده روسیه در لیبی می تواند منجر به کاهش تعهد ایالات متحده در میان متحدان سنتی در خاورمیانه شود. از آنجایی که روسیه به بازیگر مهمی در امور منطقه ای تبدیل می شود، ممکن است نفوذ ایالات متحده آمریکا را از بین ببرد و قدرت های منطقه ای را به ارزیابی مجدد اتحادها و مشارکت های استراتژیک خود وادار کند. علاوه بر این، وضعیت لیبی می‌تواند تمرکز ایالات متحده را از سایر نگرانی‌های استراتژیک حیاتی، مانند ظهور چین در منطقه ایندو-پاسیفیک، منحرف کند.

به طور کلی اهمیت ژئواستراتژیک لیبی به این معناست که قدرت‌های خارجی به هیچ یک از طرفین اجازه نخواهند داد به پیروزی قاطع دست یابد چرا که مداخله کنندگان در کشور به دنبال پیشبرد منافع خود هستند نه لیبی.از سوی دیگر مشارکت مالی چشمگیر ترکیه و قطر در لیبی پس از انقلاب به طور مساوی بین همه طرف ها توزیع شده است و هر کس بگوید که قطر فقط از اسلام گرایان حمایت کرده، اشتباه می کند. مشارکت کشورها در سال اول انقلاب برای لیبیایی ها مفید بود با این حال، دخالت امارات متحده عربی، عربستان سعودی و مصر با هدف لغو مفهوم تبدیل لیبی به یک کشور دموکراتیک است(6). 

چشم انداز

تمرکز بر حل بحران بین جوامع قبیله ای لیبی که در حال جنگ و تنش هستندگامی مهم برای جلوگیری از ظهور درگیری‌ها و شروعی برای ایجاد نهادهای امنیت ملی در لیبی است. بی تردید وجود منابع سرشار نفت و گاز -که از مرغوب ترین نوع می باشد- همچنین پیامدهای تغییرات آب و هوایی از جمله مهاجرت های گسترده؛ لیبی را تا مدتها متاثر از بی ثباتی و بحران و تشدید اختلافات درون گروهی می کند. ضمن اینکه حضور و نفوذ دائمی تعدادی از قدرت های بزرگ منطقه ای و جهانی-به خصوص کشورهای دارنده نفت و گاز- می تواند فعالیت گروه های تروریستی افراطی را تقویت کند و بحران را در حوزه دریای مدیترانه نهادینه نماید.

کلید واژگان: لیبی، مدیترانه، ترکیه، روسیه، امریکا، مریم وریج کاظمی

1-El-Katiri, Mohammed(2022) State-Building Challenges in a Post-Revolution Libya,, https://ssi.armywarcollege.edu/SSI-Media/Recent-Publications/Display/Article/3629390/state-building-challenges-in-a-post-revolution-libya/

2- Tanriverdi Yasar, Nebahat (2020) Turkey’s expansion of its range in central Mediterranean toward Libya is leading to geopolitical transformations in region,, ANALYSIS – Libyan crisis transforms geopolitics in Mediterranean,, https://www.aa.com.tr/en/analysis/analysis-libyan-crisis-transforms-geopolitics-in-mediterranean/1692215

3-Megerisi, Tarek(2020) Geostrategic Dimensions of Libya’s Civil War,,https://africacenter.org/publication/geostrategic-dimensions-libya-civil-war/

4- Eiran, Ehud, Aviad Rubin(2020) What the Mediterranean Means for Israeli Geopolitics,, https://www.ispionline.it/en/publication/what-mediterranean-means-israeli-geopolitics-26966

5- Mens, Jay(2022) Blue homelands and red strongholds: The Libyan Civil War in Turkish and Russian strategy,, https://doi.org/10.1080/01495933.2022.2087425 

6-Libya’s Political Transition:The Path Ahead,,January 19, 2015 ,, https://mecouncil.org/event/libyas-political-transition-the-path-ahead/