روابط تهران- مسکو و استحکام شراکت راهبردی

معصومه محمدی

پژوهشگر روابط بین الملل

مرکز بین المللی مطالعات صلح –IPSC

روابط تهران و مسکو در سال های اخیر رو به افزایش است. استحکام شراکت راهبردی آنها ایران را به نیروی قوی تری در منطقه تبدیل کرده است. این رویداد خطری جدی برای ایالات متحده و متحدانش است.

توضیح در خصوص علاقه مسکو به تهران کمی دشوار است. چرا که این شراکت و علاقه بر پایه منافع مشترکی آغاز شده است که عموماً ضد ایالات متحده، مخالف ارزش های غربی است. در واقع، روابط مدرن ایران و روسیه از همکاری میان سرویس‌های اطلاعاتی در خصوص مبارزه با افراط گرایی و مبارزه با تروریسم در قفقاز و آسیای مرکزی ظهور کرده است. در خاورمیانه، مسکو و تهران احساس ترس و فرصت مشترک دارند . نگرانی مشترک آنها از ناآرامی های منطقه ای و بحران هایی است که می تواند شرکای ضد غربی مانند بشار اسد را سرنگون کند، اما وجود بحران در منطقه فرصتی است تا دشمنان را تضعیف و نفوذ خود را در منطقه گسترش دهند¹.

این اشتراک منافع به اندازه کافی برای روسیه مفید بوده  تا بتواند روابط خود را با ایران گسترش دهد.  ایجاد همکاری نظامی تا فروش تسلیحات و در نهایت تصمیم در سال 2015 برای مداخله نظامی در سوریه برای نجات اسد به درخواست ایران از جمله این اقدامات و حضور تهران- مسکو در کنار یکدیگر است². پس از بحران اوکراین نگاه سیاسی روسیه به ایران به گونه ای دیگر شکل گرفت. به نظر می رسد روسیه تقریباً به همان اندازه که ایران به روسیه نیاز دارد، به ایران نیاز دارد. پس از حمله روسیه به اوکراین ایالات متحده و متحدانش تحریم های گسترده و جامعی را علیه روسیه وضع کرده اند و میلیاردها سلاح در اختیار اوکراین قرار داده اند. همچنین غرب حاضر نیست به پوتین به خاطر محدود کردن روابطش با تهران به هیچ وجه پاداش دهد. بنابراین، وقتی صحبت از ایران به میان می‌آید، تهران فرصتی است که مسکو از طریق ارتباط با آن چیزهای زیادی برای به دست آوردن و کم برای از دست دادن دارد³.

همچنین این امکان وجود دارد که حمایت فزاینده روسیه از حماس و همچنین سابقه تاریخی میان اسرائیل و روسیه و حضور یهودیان روسی در اسرائیل این امکان را برای روسیه فراهم ساخته تا از نفوذ بیشتری نسبت به سایر کشورها در حل منازعه و بحران غزه داشته باشد . البته لازم به ذکر است ایجاد روابط دیپلماتیک با کشورهای خلیج فارس و ایجاد رابطه مجدد میان تهران و کشورهای خلیج فارس نیز بی ارتباط با این نفوذ نیست⁴.

ظهور ضدغربی ها هم در مسکو و هم در تهران به این معنی است که علیرغم اختلافات بین آنها، احتمالاً این همکاری ادامه یافته و تشدید خواهد شد. از دید غرب روابط جدید روسیه و ایران تهدیدی مستقیم برای اتحادیه اروپا و کشورهای اروپایی است. همکاری روسیه و ایران می‌تواند جنگ در اوکراین را طولانی‌تر کند، ظرفیت ایران را برای پیشبرد برنامه هسته‌ای‌اش افزایش دهد، خاورمیانه را بی‌ثبات کند و نفوذ غرب در نهادهای حاکمیت جهانی را تضعیف کند⁵.

 از جنبه های قابل توجه در گسترش روابط تهران- مسکو دیدار اخیر رئیس جمهور ایران و پوتین در کاخ کرملین است. دیدار رئیس جمهور روسیه با رئیس جمهور ایران در حالی صورت پذیرفت که هر دو طرف از مسیر روابط دوجانبه و گسترش همکاری‌ها در حوزه‌های مختلف رضایت داشته و مسائل مربوط به هماهنگی تلاش‌ها برای مقابله با تحریم‌های اعمال شده غرب علیه هر دو کشور، پرداختن به موضوعات داغ منطقه‌ای به‌ویژه بحران غزه در خط مقدم بحث ها بوده است. این دیدار در حالیست که، مواضع مسکو و تهران در مورد اکثر مسائل منطقه ای همسویی قابل توجهی یافته است. از اهمیت این دیدار می توان به شتاب در انجام این ملاقات پس از سفر یک روزه پوتین به امارات و عربستان اشاره کرد⁶.

از نگاه سیاستمداران روسی حجم تجارت بین روسیه و ایران 20 درصد افزایش یافته و نتایج مثبتی به همراه داشته و شتاب خوبی را نسبت به سال گذشته داشته است. همچنین روسیه در حال همکاری گسترده با ایران در بخش های مختلف به ویژه در حوزه انرژی است. تهران- مسکو در پی انجام پروژه های زیربنایی بزرگی همچون ساخت راه آهن شمال- جنوب است. در حالیکه در حدود یکماه گذشته، شایعه ای در شبکه‌های اجتماعی مطرح شد که روسیه به تعهدات خود در اجرای پروژه خط ریلی رشت – آستارا عمل نکرده است، موضوعی که از سوی سفیر ایران در مسکو و برخی مقامات روسیه رد شده است⁷.

ولادیمیر پوتین رئیس‌جمهوری روسیه در این دیدار به تعهدات این کشور در پروژه‌های مشترک با ایران اشاره کرد که می توان به خط آهن رشت – آستارا با عزم جدی دو کشور در زمان تعیین شده در حوالی سال ۲۰۲۷ میلادی به ثمر خواهد نشست. رئیس جمهوری روسیه در دیدار با همتای ایرانی خود  به پروژه های بزرگ زیرساختی و همچنین توسعه حمل و نقل و انرژی پرداخته است. وی همچنین بر اهمیت ویژه امضای توافقنامه مشارکت بین تهران و اتحادیه اقتصادی اوراسیا تاکید و پیش بینی کرد که این رویداد تا پایان سال 2023 برگزار شود⁸.

از دیگر محورهای این دیدار بررسی بحران غزه بوده است. موضوعی که در حال حاضر از کلیدی ترین موارد در بهبود چهره سیاسی روسیه در نظام بین الملل تلقی می شود. تهران و مسکو پیش از این نیز در پیوند با موضوع فلسطین، اقدامات مشترکی را در مجامع دیپلماتیک و پایتخت‌ها دنبال کرده بودند. از نگاه ایران و روسیه‌، نقش آمریکا به عنوان بانی و حامی و تجهیز کننده ماشین کشتار در نوار غزه بسیار برجسته است و از این رو، دو کشور تلاش‌هایی را در مجامع دیپلماتیک مانند سازمان ملل متحد و شورای امنیت این سازمان برای توقف خشونت و اقدامات غیرقابل توجیه رژیم صهیونیستی داشته‌اند⁹.

علاوه بر آن، مسکو چندی پیش همزمان میزبان معاون وزیر امور خارجه ایران و نمایندگان مقاومت اسلامی فلسطین حماس بود که گویای تلاش‌های مشترک با تهران در موضوع فلسطین بوده است و این اقدامات نشان از دیپلماسی سیاسی مسکو در قبال بحران غزه است¹⁰.

بزرگترین دستاورد روسیه از بحران غزه در دادگاه افکار جهانی حاصل شده است. مسکو از خواندن حمله 7 اکتبر “تروریسم” امتناع کرده و تشدید تنش را به خاطر اشتباهات سیاست غرب می داند –  این واکنش و موضع روسیه در قبال بحران غزه روسیه را با احساسات عمومی در بسیاری از مناطق خاورمیانه همسو کرده است. حمایت از همه غیرنظامیان و ابراز تاسف از کودک کشی در غزه نشانه هایی از مواضع روسیه در قبال فلسطین است. در پوشش رسانه‌های روسیه، نمایش درد و رنج فلسطینیان در غزه در کانون توجه قرار گرفته است و مقامات روسی نگرانی‌های بشردوستانه را مورد توجه قرار داده‌اند و در عین حال از هرگونه انتقاد مستقیم حماس اجتناب می‌کنند.

تمایل مسکو به آرمان فلسطین چیز جدیدی نیست، اما کرملین مواضع خود را پس از بحران غزه به شکلی آشکارتر بیان کرده است. پوتین جنگ اسرائیل و حماس را شکست دیپلماسی ایالات متحده می داند و پیشنهاد می کند که مسکو به لطف روابط دوستانه خود با اسرائیل و فلسطینیان، می تواند میانجی باشد¹¹.

چنین به نظر می رسد رئیس جمهور روسیه، پوتین با همسو کردن افکار کشورهای منطقه و به کار بردن دیپلماسی سیاسی در جهت حل منازعات منطقه ای از جمله غزه تلاش در بهبود چهره سیاسی روسیه و تقویت نفوذ خود در کشورهای منطقه را دارد. نفوذ و حضوری که بدون همکار راهبردی او ایران موثر نخواهد شد و با توسعه مناسبات سیاسی، اقتصادی خود با کشورهای منطقه خلیج فارس و ایران در صدد ایجاد توازن در منطقه است.

[1] Comment by Iran-based security expert, meeting held off the record, Brussels, May 2023. 

[2] Interview with Gustav Gressel, ECFR senior policy fellow, email, April 2023.

[3] Interview with Gustav Gressel, ECFR senior policy fellow, email, April 2023.

[4] Interview with Gustav Gressel, ECFR senior policy fellow, email, April 2023.

[5] Comments by a former senior Iranian official, meeting held off the record, Brussels, January 2023.

[6] Comments by British, French, and EU officials; meetings held off the record; London, Paris, and Brussels, January-May 2023.

[7] Comment by a former senior European official, meeting held under the Chatham House Rule, online, April 2023.

[8] Interview with Mahmood Shoori, senior researcher at the Institute for Iran-Eurasia Studies, online, May 2023.

[9] Comments by European officials, meetings held off the record; Brussels, London, and Paris; January-March 2023.

[10] Interview with Russia-based defence expert, online, May 2023.

[11] Comments by Western defence expert, meeting held under the Chatham House Rule, online, June 2023.