فاطمه خادم شیرازی
پژوهشگر و مدرس دانشگاه
مرکز بین المللی مطالعات صلح-IPSC
جنبشی در جهان عرب ، بعد از دوازده سال از آغاز قیام سوریه که به یک جنگ داخلی تبدیل شد، برای عادی سازی روابط با این کشور به وجود آمده است. دولت های عربی که به طور گسترده ای از سوریه دوری کرده و با اتحاد خود، سوریه را از اتحادیه عرب اخراج کردند. اکنون با پیشقدم شدن، با توجه به این که اسد چیز زیادی برای ارائه به اعراب ندارد، به جز یک صورت حساب احتمالی برای بازسازی، که می تواند بالغ بر 400 میلیارد دلار باشد، حاضر شدند برخلاف سیاست آمریکا و غرب عمل کنند. این عجله کشورهای عربی برای بازگشایی دفاتر خود در دمشق تحلیل گران سیاسی را تا حدود زیادی گیج کرده است .
اما چرا حرکت عادی سازی اعراب علیرغم مواضع قبلی با اسد، ،خصوصا دو غول اتحادیه عرب ، یعنی مصر و عربستان سعودی دوباره شکل گرفت؟ آیا این حرکت عادی سازی اعراب با اسد نظم جهانی مبتنی بر قوانین ارتباط دیپلماسی آمریکا و غرب را به چالش نمی کشد؟ در اینجا به بررسی علل روابط عادی سازی چند کشور کلیدی مهم عرب با سوریه خواهیم پرداخت.
– دلایل عادی سازی کشورهای کلیدی و مهم عربی با سوریه
در سال‌های اخیر، با تثبیت کنترل اسد بر اکثر مناطق کشور، همسایگان سوریه شروع به برداشتن گام‌هایی برای نزدیک شدن کرده‌اند. این اقدامات پس از زمین لرزه عظیم 6 فوریه2023 در ترکیه و سوریه و برقراری مجدد روابط بین عربستان سعودی و ایران با میانجی گری چین که از طرف های مخالف در درگیری سوریه حمایت کرده بود، سرعت گرفت .(1)
دولت سوریه در دو سال گذشته به موفقیت‌های راهبردی بی‌نظیری در عرصه‌های میدانی، سیاسی و نظامی دست یافته است که نه تنها وزن و جایگاه سیاسی این کشور را در معادلات منطقه، بلکه در میان کشورهای عربی افزایش داده است. انتخاب مجدد بشار اسد ، شکست قانون سزار و تحریم های ناشی از آن، خروج آمریکا از افغانستان و سوریه و اولویت های سیاست خارجی دولت بایدن، این باور را در میان کشورهای عربی تقویت کرد که باید مسیر خود را از منافع کاخ سفید جدا کنند. چرا که چشم انداز شکست آمریکا در سوریه و همچنین موقعیت مهم، حیاتی و ژئوپلیتیکی آن کشور باعث شده است که کشورهای عربی به سمت از سرگیری روابط دیپلماتیک، اقتصادی و امنیتی با سوریه حرکت کنند.
روند تغییراتی که در روابط کشورهای عربی با سوریه مشاهده می‌شود، موقعیت منطقه‌ای و بین‌المللی سوریه را تقویت ، و به احیای نقش محوری آن در معادلات منطقه‌ای کمک می‌کند.(2)
در بین دولت های تاثیر گذار عرب، دو استدلال نوظهور وجود دارد که تغییر اعراب کنونی را به سمت انزوا زدایی دمشق توضیح می دهد. اولی نشان می دهد که توسعه ابتکاری در سوریه که مذاکرات مستقیم بین مخالفان سوریه و رژیم برای نوشتن قانون اساسی جدید را احیا کند، منجر به پایان جنگ داخلی خواهد شد. عربستان سعودی برای مدت طولانی این دیدگاه را داشته است، زیرا پادشاهی عربستان سعودی آن را بهترین وسیله برای راه اندازی انتخابات پارلمانی و ریاست جمهوری می داند.
مورد دوم نشان دهنده تلاش های مستمر امارات متحده عربی برای کمک به بشار اسد و دولت او بر دریافت کمک های بشردوستانه مورد نیاز پس از زلزله متمرکز شده است. امارات همچنین پیش بینی می کند که این اقدامات به پیشبرد راه حل سیاسی کمک می کند که دمشق را در میان همسایگان عرب خود بازگرداند. این دو استدلال منعکس کننده پویایی ها و اتحادهای منطقه ای در حال تغییر هستند، به ویژه با توجه به توافق اخیر عربستان و ایران که بدون شک سوریه را تحت تأثیر قرار خواهد داد.(3)
حرکت عادی سازی اعراب با اسد – که توسط روسیه، چین و ایران فعال شده است – نظم جهانی “مبتنی بر قوانین” غرب را به چالش می کشد.می توان آن را به عنوان بخشی از توسعه گسترده تر به سمت نظم چند قطبی مشابه کنگره قرن بیست و یکم وین خواند، جایی که قدرت آمریکا توسط یک اتحاد قدرتمند اوراسیا متعادل می شود. کشورهای عربی در بحبوحه مبارزه جهانی برای تسلط بین دو بلوک قدرت رقیب که از نظر اخلاقی آنها را معادل می‌دانند، علنی – و آن چه آنها منطقی می‌دانند – تعهد به بی‌طرفی می‌دهند.دراین پوشش شرط‌بندی‌ها سیاست هوشمندانه‌ای در نظر گرفته می‌شود. برنده ناخواسته همه اینها اسد است.
از این منظر، ترمیم حصارها با اسد نشان دهنده دور شدن از غرب بدون قطع روابط با شرکای مستقر است. تلاش برای تحدید اسد تنها از طریق فشار – از جمله تهدید تحریم – ممکن است فرسایش نفوذ غرب در خاورمیانه را تسریع بخشد.(4)
مقامات مصر به عنوان یکی از مهم ترین کشورهای عربی، از طرق مختلف، از جمله بازدیدهای پنهانی از هیئت های سیاسی، نظامی و امنیتی، راه را برای اولین گفت وگوهای مستقیم بین رئیس جمهور مصر و بشار اسد هموار می کنند. پارلمان مصر در اقدامی مهم خواستار احیای روابط دولت مصر با سوریه شده است. رئیس جمهور مصر به صراحت اعلام کرد که سوریه عمق استراتژیک مصر را نشان می دهد. علاوه بر این، رئیس اداره کل اطلاعات عربستان سعودی در جریان سفر به دمشق با بشار اسد و علی مملوک، رئیس امنیت ملی سوریه برای ایجاد یک کانال ارتباطی دیدار کرد.گفتنی است به غیر از کویت، قطر و عربستان، سایر کشورهای حوزه خلیج فارس نیز سفارت خود را در سوریه بازگشایی کردند.(5)
اردن پیشتاز نزدیک شدن کشورهای عربی به سوریه بوده است. اما تجربه امان نشان می‌دهد که بدون هماهنگی منطقه‌ای، عادی‌سازی دوجانبه تنها می‌تواند امتیازات محدودی کسب کند
تجربه اردن نشان می دهد که تعامل مجدد یک دولت کوچک با سوریه در قالب دوجانبه تأثیر محدودی بر بهبود روابط خواهد داشت و انگیزه کمی برای دمشق برای تغییر رفتار خود در مورد مسائل منطقه ای مناقشه آمیز ایجاد می کند. به احتمال زیاد تغییر پس از نزدیک شدن دمشق و بازیگران قدرتمند منطقه‌ای مانند عربستان سعودی رخ خواهد داد. (6)
زلزله ای که بخش های شمال غربی سوریه را ویران کرد ، مصر و عربستان سعودی که بازیگران کلیدی پویایی منطقه هستند، شروع به نادیده گرفتن تحریم های یک دهه ای که علیه سوریه اعمال شده است، کرده اند. کشورهای دیگر نیز از این روند پیروی می کنند. در فوریه 2023، بشار اسد برای اولین بار در یک دهه گذشته به طور رسمی از سلطان نشین عمان بازدید کرد. اقدامات این دولت های عربی نشان دهنده تمایل آنها برای اصلاح روابط با رژیم سوریه هستند.
این ابتکار عربی واقعاً پس از سفر یک هیئت پارلمانی به نمایندگی از 8 کشور عربی به دمشق شکل گرفت. ریاست این هیئت را محمد الحلبوسی، رئیس شورای نمایندگان عراق، بر عهده داشت.
در چند سال گذشته تلاش‌های دیپلماتیک متعددی به رهبری امارات، الجزایر و اردن، با رضایت بحرین-مصر و برکت عمان، برای بازگرداندن رژیم سوریه به اتحادیه صورت گرفته است.
سوریه، عمدتاً از نظر اقتصادی، ضعیف است و به دنبال عادی سازی برای احیای اقتصاد از طریق صنعت، تجارت واردات و صادرات، بازسازی زیرساخت های آب، برق و فاضلاب و همچنین سیستم های بهداشتی و آموزشی است.(7)
به نظر می‌رسد زلزله فوریه این نگرش را تغییر داده و به نزدیکی سوریه و بسیاری از دشمنان دیرینه‌اش، مانند عربستان سعودی که هواپیماهایش برای اولین بار در نزدیک به یک دهه گذشته در فرودگاه‌های دمشق و حلب فرود آمده‌اند، سرعت بخشیده است. این زمین لرزه همچنین موضع سازمان ملل را تغییر داد که به سوریه مشروعیت غیرمنتظره ای را با اصرار بر کسب موافقت دمشق قبل از کمک رسانی به آسیب دیدگان اعطا کرد. این تصمیم به اسد اجازه داد تا بر سرنوشت صدها تن که در زیر آوار گرفتار شده بودند و هزاران نفری که به دلیل فاجعه آواره شده بودند، سلطنت کند. (8)
اما این تلاش‌ها همواره از سوی قطر رد شده است.این کشور بر لزوم پایبندی به راه‌حل‌های مصوب سازمان ملل به‌ویژه قطعنامه 2254 که نقشه راه‌حلی برای سوریه می‌دانستند، تاکید دارد. بنابراین، تا آنجا که به قطر مربوط می شود، سوریه باید همچنان از اتحادیه عرب کنار گذاشته شود.
روند عادی سازی کشورهای عربی و اسلامی با سوریه قبل از هر چیز ناشی از منافع آن کشورها با تاکید بر منافع اقتصادی است.کشورهای عربی بیشتر سعی دارند با سرمایه گذاری و تحریک اقتصاد سوریه جایگاه ایران را در سوریه کاهش دهند.(9)
| – دیدگاه آمریکا و غرب در عادی سازی روابط اعراب با سوریه
با توجه به این که تامین یک مکان پایدار در نظم جهانی چندقطبی در حال ظهور، موضوع بقای کشورهای عربی است. غرب نمی تواند از این نظم جدید اولیه جلوگیری کند، اما می تواند آن را طوری شکل دهد که درجات زیادی از ارزش ها و هنجارهای غربی را در بر گیرد. برای این که این اتفاق بیفتد، رهبران غربی باید قدرت را در منطقه به عنوان یک بازی حاصل جمع صفر تلقی نکنند، بلکه به عنوان رقابتی برای بهترین ایده ها و پیشنهادهایی که می تواند ویژگی های جدیدی از اتحادها ایجاد کند، دست بردارند.(10) |
موضع رسمی آمریکا این است که عادی سازی با رژیم اسد نباید قبل از پیشرفت سیاسی و یک راه حل سیاسی برای درگیری در سوریه انجام شود و باید برای این جنایات جنگی پاسخگو باشد. اما، این موضوع که ایالات متحده یا غرب نمی توانند جلو تصمیم کشورهای عربی منطقه را بگیرد آنان به راه خود ادامه خواهند داد. چون آمریکا از خاورمیانه دور شده و مشارکت بسیار فعال چین و روسیه جایگزین آن شده است. بیشترین کاری که آمریکا قادر خواهد بود انجام دهد ، ادامه تحریم های خود علیه رژیم سوریه است. (11)
از طرفی دیگر مشاهده می شود که دولت آمریکا در اعتراض به مشروعیت بخشیدن به دمشق با اعمال نکردن فشار دیپلماتیک بر شرکای خاورمیانه ای که تمایل به عادی سازی نشان می دهند، اصولگرا است. دولت بایدن با حمایت از ساختار نیروهای دموکراتیک سوریه تحت کنترل YPG، سیاست خود در سوریه را به سیاست «شکست دائم داعش» تقلیل داده است. به نظر می رسد دولت کنونی آمریکا که فرستاده ویژه ای در سوریه ندارد، سیاست سوریه خود را به نیروهای خود واگذار کرده است. این واقعیت که دولت هیچ تلاشی برای ایجاد یک سیاست کلی در خصوص حضور خود در منطقه انجام نداده و همچنین نتوانسته طرح صلحی برای حل مسئله سوریه ارائه دهد، قابل توجه است. سیاست واشنگتن در سوریه شامل حمایت از نیروهای دموکراتیک سوریه علیه داعش، ارائه کمک‌های بشردوستانه و اعمال تحریم‌های ناکارآمد علیه این رژیم است.
کارشناسان سوریه که معتقدند این سیاست ناکارآمد به منزله چشم پوشی بر عادی سازی رژیم سوریه است، وبه دولت بایدن هشدار داده اند.
با توجه به شرایط کنونی که ایران یک پهپاد انتحاری را به پایگاه آمریکایی در سوریه فرستاد و یک شهروند آمریکایی کشته شد، واضح است که آمریکا همچنان از تشدید تنش با ایران در سوریه اجتناب خواهد کرد. با این حال، فقدان استراتژی جامع و کاهش سیاست سوریه به چند اولویت باعث شده است که آمریکا در پرداخت هزینه ها و رهبری خاورمیانه تردید داشته باشد. (12)
عادی سازی سریع روابط بین دولت بشار اسد و همسایگان سوریه ، ساکنانی که با تورم شدید، کمبود سوخت و برق دست و پنجه نرم می کنند، امیدوار کرده این نزدیکی تجارت و سرمایه گذاری باعث کاهش بحران فلج کننده اقتصادی شود.
حمایت اخیر عربستان سعودی سنگین‌وزن منطقه‌ای – که زمانی از گروه‌های شورشی سوری حمایت می‌کرد – در موضع خود در قبال دولت اسد ظاهراً عمل کرده و همسایگان خود را تحت فشار قرارداده، تا از همین روش پیروی کنند.(13)
در حال حاضر، دولت آمریکا با ترویج عادی سازی با سوریه مخالف است. تحریم های آمریکا علیه رژیم سوریه مانع اصلی عادی سازی و توانایی کشورهای مختلف برای ارتقای مبادلات اقتصادی است. حتی زلزله سوریه (فوریه 2023) هم این موضوع را پیش نبرد. اتحادیه اروپا نیز به نوبه خود عادی سازی با سوریه را رد می کند تا آن را به مذاکرات جدی برای دستیابی به راه حل سیاسی سوق دهد.(14)
– سخن پایانی
تلاش ها برای عادی سازی با دمشق از جهات مختلف برای تامین نیازها و منافع مختلف صورت می گیرد. اما چه این تلاش ها از سوی ریاض یا آنکارا انجام شود، اگر به تعهداتی وابسته باشند که اجرای آنها بسیار دشوار است، محکوم به شکست خواهند بود. به عنوان مثال، سوریه به خروج ترکیه از سوریه اشاره می کند و عربستان سعودی خواستار محدود کردن مداخله ایران در امنیت منطقه به ویژه در سوریه و یمن است. هر دوی اینها خواسته های اصلی هستند و می توانند پیشرفت به سمت عادی سازی با سوریه را به تاخیر بیندازند.
با این حال، چالش‌برانگیزترین مانع برای عادی‌سازی با اسد، وتوی واشنگتن در برابر کسانی که تلاش می‌کنند سوریه را به صحنه بین‌المللی بازگردانند، است. تا زمانی که بازیگران منطقه نتوانند واشنگتن را در مورد جدیت و ضرورت چنین اقدامی متقاعد کنند، سوریه احتمالاً به همسایگان عرب خود در میز بین المللی نخواهد پیوست.(15)
از طرفی دیگر، مشکلات داخلی سوریه از جمله اداره خودمختار کردها در شمال و شرق سوریه است.این اداره اخیرا یک بیانیه 9 ماده ای برای شرایط خود برای بازگرداندن اقتدار دمشق بر اراضی تحت کنترل کردها صادر کرد.این بیانیه شامل خواسته هایی برای اصلاحات سیاسی و دموکراتیک از طریق مذاکرات و پیشنهاد میزبانی از میلیون ها پناهنده سوری در اردن، ترکیه و لبنان است. طرح پیشنهادی توسط مقامات تحت رهبری کردها که از سال 2012 بر شمال شرق سوریه حکومت می کند، آخرین تلاش برای حل مناقشه سیاسی در قلب این کشور است. (16)
Reference
- https://english.elpais.com/international/2023-04-13/syria-and-saudi-arabia-move-toward-restoring-embassies-and-flights.html
- https://www.scfr.ir/en/politics/137553/reasons-and-consequences-of-arab-states … – did not match any documents.
- https://carnegieendowment.org/sada/89561
- https://www.atlanticcouncil.org/blogs/menasource/arab-states-are-normalizing-with-the-assad-regime-this-is-the-middle-easts-1936-moment/
- https://www.scfr.ir/en/politics/137553/reasons-and-consequences-of-arab-states … – did not match any documents.
|
|
