مریم وریج کاظمی
پژوهشگر مسائل ژئوپلیتیک
مرکز بین المللی مطالعات صلح- IPSC
در سال 1401 شاهد بحران های متعددی در قفقاز بوده ایم که وضعیت امنیتی در حال تغییر در این منطقه را نشان می دهد. قفقاز در برابر آشفتگی های ژئوپلیتیکی بسیار آسیب پذیر است چرا که بین گسل ژئوپلیتیکی و تمدنی اتحادیه اقتصادی اوراسیا(روسیه) و بلوک غربی ناتو- اتحادیه اروپا، همچنین در نقطه اتصال روسیه، ترکیه، ایران قرار گرفته است. بنابراین ثبات قفقاز برای بازیگرانی مانند روسیه، ترکیه و ایران همچنین بلوک سیاسی-اقتصادی مانند اتحادیه اروپا بسیار مهم تلقی می شود(1).
همانند سال های قبل در 1401 نیز تنش نظامی ارمنستان و جمهوری آذربایجان در شهریورماه، جامعه جهانی را نگران آغاز مجدد درگیری ها در این منطقه کرده بود همچنین موضوعاتی مانند تنش میان جمهوری آذربایجان و ایران، موضوع تحدید حدود مرز ارمنستان و جمهوری آذربایجان و تاخیر در کریدور زنگزور به دلیل نگرانی های امنیتی ارمنستان، نشان می دهد که این بحران ها ادامه دار است. درگیری شهریورماه که در امتداد مرز این کشورها و در داخل ارمنستان رخ داد، میدان نبرد را گسترش داده بود(2).طبق گزارش‌ها، نیروهای آذربایجانی در سه نوبت به سمت کشاورزان در آرتساخ تیراندازی کردند که بر اثر آن یک غیرنظامی زخمی شد(3). با این حال مقامات ارمنستان انتظار حمایت روسیه را در قالب بخشی از معاهده امنیت جمعی«CSTO» داشتند اما کمکی از جانب مسکو دریافت نکردند. علاوه بر این، اظهارات روسیه مبنی بر آغاز آماده سازی برای بازگشایی جاده زنگزور به عنوان بخشی از جریان آتش بس 9 نوامبر نشان می دهد که بین روسیه و ارمنستان تضاد منافع وجود دارد.
از سوی دیگر در پی ممانعت مقامات آذربایجانی توسط جدایی طلبان ارمنی از بازرسی آلودگی زیست محیطی در مناطق خان کندی و اطراف آن که در دست تجزیه طلبان است، فعالان محیط زیست جمهوری آذربایجان در جاده لاچین دست به اعتراض زدند و طرف ارمنی نیز با مراجعه به سازمان هایی مانند سازمان ملل و دیوان بین المللی دادگستری مدعی شد که اقدامات مذکور تهدیدی برای امنیت ارامنه است(4).
در همان زمان جیک سالیوان مشاور امنیت ملی با حکمت حاجی اف مشاور رئیس جمهور آذربایجان و آرمن گریگوریان دبیر شورای امنیت ملی ارمنستان در کاخ سفید برای پیشبرد روند صلح دیدار کرد و طی آن اعتمادسازی و پیشرفت بیشتر در مذاکرات را تشویق نمود همچنین از گام های مثبتی که ارمنستان و جمهوری آذربایجان در جهت دستیابی به یک توافق صلح پایدار برداشته اند از جمله بازگشت 17 اسیر جنگی از جمهوری آذربایجان به ارمنستان، قدردانی کرد(5).
از سوی دیگر در 1401 شاهد حضور رو به گسترش اروپا در منطقه قفقاز بودیم. در تیرماه هیئتی از اعضای کمیته روابط خارجی پارلمان اروپا به گرجستان، ارمنستان و جمهوری آذربایجان سفر کرده بودند و هدف اصلی این ماموریت را ارزیابی وضعیت امنیتی در قفقاز و پیامدهای درخواست گرجستان برای پیوستن به اتحادیه اروپا عنوان نمودند(7).در دی ماه نیز اتحادیه اروپا مأموریت جدیدی را برای نظارت بر مرز ارمنستان و جمهوری آذربایجان اعلام کرد که این ماموریت نظارتی جدید می تواند به کاهش تهدیدات کمک کند(6). اروپا با این رویکرد که با کاهش نفوذ روسیه در منطقه قفقاز باید در مقابله با تهدیدها و چالش‌های پیش روی سه کشور ارمنستان، جمهوری آذربایجان و گرجستان خود را به عنوان یک بازیگر سیاسی و امنیتی در آنجا مطرح کند، در تلاش برای تثبیت حضور و نفوذ خود است(8). ضمن اینکه اتحادیه اروپا به قفقاز علاقه مند است زیرا آذربایجان نقشی محوری در استراتژی امنیت انرژی به ویژه پس از آغاز بحران اوکراین و تحریم های اروپا علیه روسیه ایفا می کند. تشدید تنش نظامی و ناتوانی مسکو در واکنش سریع به بحران منطقه ای از طریق سازمان پیمان امنیت جمعی (CSTO) و نقش دیپلماتیک آن به اتحادیه اروپا اجازه داد تا در قفقاز به ویژه در ارمنستان مشارکت بیشتری داشته باشد (9).
با این حال بحران اوکراین پیامدهای اقتصادی قابل توجهی در قفقاز داشت و معضلات اقتصادی و ژئوپلیتیکی آن را تشدید کرد و به طرز متناقضی کشورهای منطقه را بیشتر به روسیه وابسته نمود. در همین حال، موج مهاجران روسی حدود 60 تا 100 هزار نفر که هنوز در گرجستان زندگی می کنند نارضایتی های را از سوی مخالفان سیاسی برای صدور ویزا برانگیخته است با این حال تخمین زده می شود مهاجران روسی 2 میلیارد دلار به بانک های گرجستان منتقل کرده باشند(10).
از سوی دیگر اگرچه بانک اروپایی بازسازی و توسعه (EBRD) در جدیدترین چشم انداز اقتصادی منطقه ای خود اعلام کرده بود اقتصادهای ارمنستان، جمهوری آذربایجان و گرجستان از بالاترین نرخ رشد خود در سال های اخیر برخوردار شدند اما روند بحران های امنیتی کنونی در قفقاز که توسط عوامل موقتی تنش ها متاثر از بحران اوکراین و تنش های ارضی و اقتصاد روسیه هدایت می شوند شرایط را به سمت رکود اقتصادی پیش برد. اقتصادهای شکننده قفقاز که تحت تأثیر اقتصاد روسیه قرار دارند با افزایش شدید قیمت انرژی و کاهش رشد منطقه یورو آسیب های قابل توجهی را تجربه کرد. در اوایل سال 1401، تورم در قفقاز به دلیل موج جدید افزایش قیمت انرژی و مواد غذایی تا حدی افزایش داشت.
بدین ترتیب جمهوری آذربایجان که در طی سالهای اخیر توانست در نتیجه افزایش قیمت ها و افزایش درآمدهای صادراتی از سطوح بالای درآمدهای نفت و گاز برخوردار باشد در سال1401 از عدم اطمینان قیمت انرژی و همچنین از تورم ناشی از بحران اوکراین نگران بود. البته در جمهوری آذربایجان، عملکرد قوی بخش غیر انرژی منجر به رشد 6.2 درصدی در ماههای اولیه سال 1401 شد. در این سال شرکای اصلی واردات جمهوری آذربایجان ترکیه، روسیه، آلمان، بریتانیا، ایالات متحده و ایتالیا بودند(11).
در همین حال، ارمنستان و گرجستان از جریان ورود مشاغل روسی و متخصصان فناوری اطلاعات و ارتباطات (ICT) سود بردند و بخش خدمات و مشخصا اقتصادهای کوچک را تقویت کردند. با این حال، برای گرجستان، خطرات ناشی از عدم اطمینان از جریان ورودی سرمایه های خارجی و احتمال شوک های خارجی وضعیت نامشخصی را در اقتصاد به وجود آورد. در گرجستان، رشد 10.3 درصدی ناشی از افزایش گردشگری که تقریباً به قبل از پاندومی کووید19 رسید، با افزایش نقل و انتقال پول پشتیبانی شد. این روندها به پوشش کسری تجاری و افزایش ارزش لاری گرجستان حمایت کرد و منجر به افزایش ذخایر ارزی خارجی شد. روسیه (2.20 میلیارد دلار) و چین (1.67 میلیارد دلار) شرکای تجاری اصلی گرجستان در کل گردش تجاری خارجی در 1401 بوده اند(12).
در مورد ارمنستان نیز اگرچه روابط نزدیک اقتصادی این کشور با روسیه شرایط را تا حد زیادی ملتهب کرد اما بهبود قابل توجهی در رشد اقتصادی اوایل 1401 به وجود آمد که تقریبا به 13.1 درصد رسید که متاثر از جریان ورودی ارز خارجی و افزایش تقاضا برای خدمات است. ذخایر خارجی نیز 20 درصد و نرخ ارز 18 درصد افزایش یافت(13). شریک برتر صادرات و واردات ارمنستان در 1401 به ترتیب روسیه، سوئیس، چین و عراق بودند(14).
جمع بندی
منطقه قفقاز در 1401 با چالش های امنیتی مداوم و قابل توجهی مواجه بود بخصوص بحران اوکراین و تبعات ناشی از آن توانست سه کشور منطقه را در مسیرهای سیاسی و اقتصادی متنوعی قرار دهد. در سالی که گذشت منطقه قفقاز از جانب تعرفه‌های وارداتی و ممنوعیت و یا محدودیت‌های صادراتی، متوقف شدن کمک‌های مالی خارجی نگرانی فزاینده ای را متحمل شد. البته بسترسازی برای اجرای توافقنامه های مبتنی بر پروژه های تجاری-اقتصادی از فرسایش بیشتر ثبات و امنیت جلوگیری کرد. با این حال کل منطقه در معرض تهدیدهای مختلف خارجی با ماهیت سیاسی، اقتصادی، نظامی و فرهنگی قرار داشت که بر اقتصاد این کشورها بیشترین تاثیر را بر جا گذاشت. حضور بازیگرانی مانند چین، ترکیه، ایران در منطقه قفقاز نیز همانند سال های قبل بر محور مراودات اقتصادی-تجاری-امنیتی قرار داشت. در مجموع تحولات قفقاز در 1401 با تنش های ناشی از بحران اوکراین و تضمین امنیت کریدورهای حمل و نقل و ترانزیت انرژی همچنین سرمایه‌گذاری و رقابت استراتژیک مانند چین و روسیه ارزیابی می شود.
کلید واژگان: قفقاز, ارمنستان, گرجستان, آذربایجان, روسیه,بحران, مریم وریج کاظمی
1-https://southcaucasus.fes.de/topics/peace-and-security
2-https://www.crisisgroup.org/europe-central-asia/caucasus/nagorno-karabakh-conflict/266-averting-new-war-between-armenia-and-azerbaijan
3- https://acleddata.com/2022/11/23/regional-overview-europe-caucasus-and-central-asia-12-18-november-2022
4-https://avim.org.tr/en/Analiz/SECURITY-BALANCE-IN-SOUTH-CAUCASUS
5- https://osce.usmission.gov/on-the-latest-development-between-armenia-and-azerbaijan
6-https://reliefweb.int/report/armenia/europe-report-ndeg266-averting-new-war-between-armenia-and-azerbaijan-30-january-2023
7-https://www.europarl.europa.eu/committees/en/mission-to-south-caucasus-18-22-july-202/product-details/20221025MIS01721
8-//cadmus.eui.eu/handle/1814/75091
9-https://www.specialeurasia.com/2023/01/02/geopolitical-risk-iran-caucasus/
10-https://www.intellinews.com/outlook-2023-south-caucasus-267397/?source=armenia
11-https://tradingeconomics.com/azerbaijan/import
12-https://www.silkroadbriefing.com/news/2022/12/20/georgias-trade-with-russia-china-turkiye-up-32-during-2022/
13-https://www.ebrd.com/news/2022/strong-economic-performance-in-caucasus-amid-geopolitical-turmoil.html
14- https://wits.worldbank.org/CountrySnapshot/en/ARM
