دکتر محمد مهدی مظاهری
استاد دانشگاه
مرکز بین المللی مطالعات صلح-IPSC
بعد از حمله روسیه به اوکراین در آغازین ماههای سال 2022، بسیاری از ناظران و تحلیلگران بین المللی گمان می کردند کشورهای عربی حاشیه خلیج فارس به دلیل نزدیکی به آمریکا و کشورهای غربی، بلافاصله این حمله را محکوم می کنند و در سمت جبهه غرب قرار می‌گیرند. اما تخمین‌ها درست از آب درنیامد؛ کشورهای ثروتمند شورای همکاری خلیج فارس (GCC) از جمله عربستان سعودی و امارات متحده عربی تا حد زیادی سکوت اختیار کردند و حتی امارات متحده عربی به همراه چین و هند در رای گیری شورای امنیت، به قطعنامه آمریکا که خواستار خروج نیروهای روسیه از اوکراین شده بود، رای ممتنع داد. چنین جهت گیری نشان داد انرژی، پول و امنیت، به فاکتورهایی مهم در روابط روسیه و کشورهای عرب حاشیه خلیج فارس تبدیل شده اند و روابط اقتصادی این کشورها با مسکو در حال رشد به روابط امنیتی- نظامی نیز هست.
از سمت روسیه نیز، رویارویی با آمریکا و تشدید رقابت‌ها و اختلافات ژئوپلیتیک، نقش مهمی در افزایش توجه مسکو به خلیج‌فارس نیز دارد. هدف روسیه کاهش حضور و نفوذ آمریکا در مناطق مختلف از جمله خلیج فارس و‌ایجاد ائتلاف‌های نظامی جدید با کشورهای این منطقه است. بر‌این اساس، منافع و اهداف کلیدی که سبب اشتیاق روسیه برای نقش آفرینی در منطقه خلیج فارس می‌شوند را می توان در سه جهت شناسایی کرد: منافع اقتصادی، امنیتی و نظامی.
– منافع اقتصادی
از منظر اقتصادی، منطقه خلیج فارس از اهمیت اقتصادی و ژئوپلیتیک ویژه‌ای برخوردار است که این منطقه را برای کشورهای بزرگ، به ویژه روسیه که به دنبال حفظ ثبات قیمت نفت است، واجد اهمیت می کند. این منطقه همچنین بازار مناسبی برای محصولات صنعتی و نظامی روسیه و جذب سرمایه گذاری در‌این کشور محسوب می شود.
کشورهای عضو شورای همکاری خلیج فارس نیز به دلیل کاهش مشارکت و تعهدات ایالات متحده در منطقه، به ایجاد روابط با سایر قدرتهای فرامنطقه‌ای مانند روسیه و چین علاقه مند شده‌اند. بر‌این اساس، بخش انرژی یکی از حوزه‌های کلیدی است که منافع اعراب و روسیه در آن به هم نزدیک می‌شود. کرملین، به ویژه در شرایط کنونی که به دلیل طولانی شدن جنگ اوکراین تحت فشار و تحریم قرار دارد، شورای همکاری خلیج فارس، به ویژه عربستان سعودی را مهره ای کلیدی برای تنظیم بازار جهانی انرژی می داند. این کشور همچنین در بازارهای انرژی با سایر اعضای شورای همکاری خلیج فارس نیز تعامل دارد.
با وجود رقابت ظاهری روسیه و شورای همکاری خلیج فارس در زمینه نفت و گاز، فضای کافی برای همکاری و هماهنگی بین آنها برای حفظ تعادل در بازارهای جهانی وجود دارد به نحوی که منجر به کاهش قابل توجه قیمت‌ها نشود. این گرایش تنها مربوط به دوران کنونی درگیری در جنگ نیست؛ در واقع، روسیه به دنبال همکاری بیشتر در حوزه نفت و گاز با شورای همکاری خلیج فارس برای رقابت با نفت شیل آمریکا است. در‌این زمینه، در سال 2019، روسیه و شورای همکاری خلیج فارس منشور همکاری در داخل اوپک پلاس را امضا کردند که در صدد شکل دهی به «یک مشارکت نفتی گسترده با هدف پیوند دادن استراتژی‌های تولید برای دستیابی به اهداف مشترک اقتصادی» بود.
– منبع مهم سرمایه گذاری
روسیه شورای همکاری خلیج فارس را یکی از مهم ترین منابع سرمایه گذاری در اقتصاد خود می داند. این سرمایه‌گذاری‌ها در انواع شرکت‌های تجاری، کشاورزی و زیرساخت‌ها انجام می‌شوند. از سال 2014 تا کنون، قطر با سرمایه گذاری 13 میلیارد دلاری رتبه نخست همکاری با روسیه را داشته است. حجم سرمایه گذاری عربستان سعودی در روسیه نیز به بیش از 2.5 (دو و نیم) میلیارد دلار رسیده و امارات و کویت نیز هر کدام کمتر از یک میلیارد دلار در این کشور سرمایه گذاری کرده اند.
با‌این وجود، روابط اقتصادی ابوظبی و مسکو در سالهای اخیر رشد قابل توجهی داشته و شامل عرصه‌های تازه‌ای مانند انرژی‌های تجدیدپذیر و فناوری‌های نوین نیز شده است. بیش از ۴ هزار شرکت روسیه‌ای در بخش‌های مسکن، صنایع و مواد غذایی و زیرساخت‌ها و بنادر و پتروشیمی در امارات فعال هستند و ۵۵ درصد مبادلات تجاری روسیه با کشورهای شورای همکاری متعلق به امارات است. بر‌این اساس، رویکرد روسیه نسبت به شورای همکاری خلیج فارس از یک عامل تعیین کننده اقتصادی به منظور تقویت موقعیت روسیه در اقتصاد جهانی از طریق بازار خلیج فارس نشات می گیرد گسترش روابط با شورای همکاری خلیج فارس یک رکن اساسی در سیاست خارجی روسیه است.
– موازنه سازی امنیتی
در حوزه نظامی- امنیتی نیز روسیه از سالها قبل به دلیل تشدید تحولات امنیتی و نظامی در منطقه غرب آسیا به ویژه از زمان حمله آمریکا به افغانستان و عراق، روابط خود را با کشورهای این منطقه را افزایش داد. در سالهای اخیر نیز به ویژه از آنجا که آمریکا بخشی از توجه خود را معطوف به مهار چین ساخته، روسیه می‌کوشد خلاء قدرت نظامی برتر در غرب آسیا و خلیج فارس را پر کند. البته با توجه به تمایل جمهوری اسلامی ایران برای کاهش حضور نظامی آمریکا و قدرتهای غربی در خلیج فارس، روسیه این فرصت را مغتنم شمرده و می‌کوشد از طریق همکاری با ایران، به عنوان قدرت برتر منطقه‌ای، در خلیج فارس حضور داشته باشد؛ هر چند این کشور فرصتهای خود را محدود به همکاری با ایران نکرده و در هر کجا لازم باشد، با رقبای منطقه ای ایران نیز وارد معامله و مذاکره شود.
پوتین در طی این سالها، از کارت‌های برنده روسیه برای احیای نقش خود در خلیج فارس، در زمینه‌های مختلف و به ویژه بازار تسلیحات استفاده کرده است. از منظر مقامات روسیه این کشور می‌تواند در ایجاد موازنه قوا و امنیت منطقه‌ای در منطقه خلیج فارس نقش مهمی داشته باشد و به واسطه روابط مستحکم با ایران و در عین حال روابط مستمرش با شورای همکاری خلیج فارس از‌این قابلیت برخوردار است که نقشی کلیدی در حمایت از امنیت و صلح و ثبات در منطقه ایفا کند.
– فروش تسلیحات
روسیه پس از ایالات متحده، دومین صادرکننده اصلی تسلیحات در جهان است. این کشور 18 درصد از کل حجم واردات تسلیحات توسط کشورهای خاورمیانه و شمال آفریقا را به خود اختصاص داده است و در سالهای اخیر، به منظور بازگرداندن نفوذ خود در منطقه، فروش تسلیحات به کشورهای حوزه خلیج فارس را گسترش داده است. برای کشورهای این منطقه نیز، دستیابی به تسلیحات روسیه جذابیت دارد؛ چرا که این امر به آنها اجازه می دهد منابع تامین تسلیحات خود را متنوع کنند و در نتیجه کمتر به تامین کنندگان غربی تسلیحات وابسته شوند. این گرایش، روسیه را قادر می سازد تا با سایر تامین کنندگان تسلیحات معتبر مانند ایالات متحده و فرانسه رقابت کند.
در‌این شرایط، روسیه تلاش‌های بی وقفه‌ای برای ورود به بازار تسلیحات در منطقه غرب آسیا به ویژه منطقه خلیج فارس انجام می‌دهد. عربستان سعودی یک شریک بالقوه در توسعه همکاری در صنایع دفاعی و تامین تسلیحات از روسیه است. در فوریه 2017، دو کشور، توافقنامه‌ای برای تولید مشترک تفنگ‌های خودکار (AK-103) و مهمات سلاح‌های سبک امضا کردند. امارات متحده عربی نیز مشتری اصلی تسلیحات روسی در منطقه خلیج فارس است. این کشور در سال ۲۰۱۷، قرارداد بزرگی برای خرید جنگنده‌های سوخو ۳۵ که از پیشرفته‌ترین جنگنده‌های جهان تسلیحات است با روسیه امضا کرد. در فوریه ۲۰۲۱ نیز روسیه نمایشگاهی نظامی در ابوظبی برگزار کرد که در آن ۴۰۰ مدل از انواع محصولات نظامی خود را عرضه کرد. در حاشیه همین نمایشگاه، قراردادهایی برای فروش ۱۰۰ بالگرد و ۱۰۰ پهپاد به امارات امضا شد. انجام توافقاتی برای فروش جنگنده‌های سوخو 35 به جمهوری اسلامی ایران که گفته می شود در مقابل دریافت انواع پهپادهای شناسایی و تهاجمی از ایران صورت می گیرد نیز جنجالی‌ترین معامله نظامی روسیه با کشورهای حوزه خلیج فارس محسوب می شود؛ هر چند مقامات ایران بارها تاکید کرده اند که، فروش این پهپادها به روسیه مربوط به قبل از آغاز جنگ اوکراین بوده است.
در مجموع می‌توان گفت تمایل روسیه برای حضور و نقش آفرینی مؤثر در خلیج فارس در ابعاد و زمینه‌های مختلف، به منظور کاستن از تبعات جنگ در اوکراین و در چارچوب دیدگاه گسترده‌تر این کشور برای افزایش شبکه منافع و روابط خود در حوزه‌های ژئوپلیتیک اثرگذار، رقابت با آمریکا و کشورهای غربی و ایجاد یک توازن قدرت بین المللی قابل تفسیر است.
واژگان کلیدی: روسیه , خلیج فارس ,دکتر محمد مهدی مظاهری,روسیه و امارات, عربستان,
