مهدی ملاحی
دانش آموخته دکتری علوم سیاسی و پژوهشگر
مرکز بین المللی مطالعات صلح- IPSC
چکیده
موقعیت ژئوپلیتیک ایران با دارا بودن منابع حیاتی که شاید دارای حساس ترین امنیت زیست محیطی جهان در عصر جدید باشد، سرشار از تهدید و فرصت هایی است که امنیت ملی کشور ما را تحت تاثیر خود قرار میدهد. دشمن مقابل، ایجاد و توسعه جنگ منابع را در دستور کار خود قرار داده است. این مقاله با هدف بسط مفهومی جنگ منابع انجام شده است. در نتیجه، آگاهی و درک مفهوم جنگ منابع و عکس العمل مناسب نسبت به آن، برای کنترل و تسلط بر منابع حیاتی کشور و حفظ استقلال و تمامیت ارضی کشور در عصر جدید الزامی است.
مقدمه
بررسی مفهوم جنگ منابع (Resource Wars) یکی از موضوعات اساسی و مورد علاقه اندیشمندان حوزه علوم سیاسی، علوم نظامی، علوم اجتماعی و علوم اقتصادی است. بررسی مفهوم جنگ منابع و نقش آن در شکل گیری راهبرد سیاست امروزه، موضوع اصلی این نوشتار است. هدف اصلی این مقاله پاسخگویی به این سوال مهم است که جنگ منابع به عنوان یک مفهوم در عصر جدید چیست؟ در نظر اندیشمندان مختلف و ادبیات سیاسی و نظامی واژه “جنگ” همراه با واژگان گوناگون در پس و پیش خود به کار رفته است و بر اساس معیارهای مختلف، دسته بندی های گوناگون دارد. تعابیری همچون جنگ نظامی، جنگ نرم، جنگ سایبری، جنگ اقتصادی و…….. از این قبیل اند.
در این مقاله بسط مفهومی جنگ منابع در عصر جدید مورد دقت و بررسی قرار گرفته است. از جمله فواید و آثار استفاده از این مفاهیم و دسته بندی ها، تشریح نوع جنگ و ویژگی آن برای شناخت بهتر است. ضمن اینکه این تعابیر در عصر جدید می‌تواند به نوعی سیر تطور جنگ‌ها را نیز نشان دهد.
تطور تاریخی در نوع بکار گرفتن سلاح و آرایش و نحوه جنگیدن نیروهای مسلح برای انجام مقصود است. که با بررسی انواع جنگ ها در معیار تاریخی به پنج نوع جنگ در ذیل اشاره شده است.
- جنگ بدوی (با استفاده از ابزار اولیه طبیعی).
- جنگ نسل اول (توپخانه در جلو پیاده به صورت خطی)
- جنگ نسل دوم (پیاده در جلو و توپخانه پشت سر همراه با یگان هوایی و زرهی با قدرت آتش بالا مثل جنگ جهانی دوم).
- جنگ نسل سوم (استفاده از سلاح هوشمند مثل جنگ آمریکا و عراق)
- جنگ نسل چهارم (جنگ نرم و رایانه)
- جنگ نسل پنجم (جنگ توأمان فضایی و سایبری)
که با تطور تاریخی، عمدتاً مقصود آنها رقابت برای تسلط، کنترل و به دست آوردن منابع به خصوص منابع حیاتی با ارزش، کلیدی و راهبردی به وجود آمده است.
بسط مفهومی
جنگ منابع و امنیت زیست محیطی به عنوان مفهومی جدید در ادبیات سیاسی استفاده می شوند. جنگ های منابع درگیری‌های خشونت‌آمیز و مسلحانه هستند که عمدتاً از رقابت برای کنترل، تسلط و به دست آوردن منابع حیاتی با ارزش و راهبردی مانند نفت و آب، زمین، چوب، حیوانات، طلا، نقره، سنگ های قیمتی، فلزات گران بها، سایر مواد معدنی کمیاب، محصولات کشاورزی(گندم و دانه ههای روغنی و……) و گیاهان دارویی به وجود می آید.
امروزه درگیری های خشونت‌آمیز و مسلحانه منابع نفتی و گازی، آبی، گندم، دانه های روغنی و….. از انواع متداول درگیریهایی هستند که می توانند منجر به جنگ منابع و ناامنی زیست محیطی شوند. جنگ بر سر منابع حیاتی که کلید بقای انسان یا عملکرد جامعه است به عنوان جنگ منابع در نظر گرفته می‌شود این در حالی است که ناامنی زیست محیطی ناشی از فقدان، کمبود یا نیاز منابع حیاتی و غیر حیاتی بر اثر جنگ، توسعه ناپایدار و تغییرات اقلیمی دانست، که در تعادل بین ذخایر و امنیت ملی اختلال ایجاد میکند.
تحلیل
جنگ منابع جبهه ای قدیمی از درگیری های جهانی است که در پارادایم ناامنی زیست محیطی و اقتصادی (با اعمال تحریم و…) می توان تعریف کرد. حتی بستر جنگ منابع می‌تواند بر روی جنگ شناختی و جنگ عمیق در اعماق جامعه (امید، نشاط، روحیه، فکر، مقاومت و ایستادگی) استوار شود که دشمن با اجرای اقدامات نرم (عقیدتی و فرهنگی) توسط هولدینگ ها و شرکت های چند ملیتی و شرکت‌های مادر آمریکایی با ایجاد یک رویای دروغین به نام توسعه، به تاراج منابع حیاتی ملت ها دست می زنند. و حتی برای آن ملت ها حداقل استقلال، خودکفایی اقتصادی، امنیت زیست محیطی و توسعه پایدار تعریف نمی کنند.
امروزه قدرت بین المللی، حرکت به سوی کشورهای دارای منابع حیاتی است و تغییرات در قدرت بین الملل به قدری سریع است که نظام بین الملل را تحت تأثیر خود قرار داده است. کشورهای دارای منابع حیاتی، با قدرت نظامی تسلط بر منابع خود قادر هستند کشورهایی با کمبود منابع حیاتی که دارا یا فاقد قدرت نظامی در جهان هستند را در مسیر ناامنی و بی ثباتی قرار دهند. به عبارتی دیگر، در عصر جدید می توان با تسلط بر منابع حیاتی در کشورهای دارای قدرت نظامی، موازنه قدرت را در معادلات جهانی برهم زد. پس باید منتظر ایجاد جبهه جنگ منابع بین کشورهای فاقد یا کمبود ذخایر منابع حیاتی با قدرت نظامی و کشورهای دارای ذخایر منابع حیاتی با قدرت نظامی باشیم. و از سوی دیگر شاهد ناامنی، بی ثباتی سیاسی و به خطر افتادن تمامیت ارضی یا سرزمینی در کشورهای دارای ذخایر منابع حیاتی فاقد قدرت نظامی باشیم.
جمع بندی و پیشنهاد
جنگ بر سر منابع حیاتی می تواند با ایجاد عوارض و مرگ و میر، آسیب رساندن به زیرساخت های اقتصادی و اجتماعی، انحراف منابع، ریشه کن کردن نسل بشر و نقض حقوق بشر، نگرانی هایی در آینده ایجاد کند. لذا ضرورت دارد کشور ایران با دارا بودن منابع حیاتی، کنترل و تسلط بر منابع حیاتی خود را با افزایش قدرت نظامی (به عنوان عامل بازدارنده)، از کمبود منابع حیاتی در برابر جبهه جنگ منابع، آینده نگری و مدیریت هوشمند بحران را در الویت قرار دهد. و با بالا بردن سطح آگاهی در مورد عواقب آن و دفاع از سیاست های پیشنهادی در تدوین برنامه هفتم توسعه کشور برای به حداقل رساندن این پیامدها تلاش مضاعف گردد و همچنین از سیاست هایی که عضویت ما را در پیمان هایی که منافع ملی و امنیت ملی کشور مورد توجه قرار می دهند، حمایت کنند. شایسته است که نخبگان سیاسی، علمی و اهالی قلم از این مفهوم، در سخنرانی ها، مقالات و یادداشت های خود استفاده کنند تا ضمن تبیین و گفتمان‌سازی مفهوم جنگ منابع و اقناع افکار عمومی در افزایش قدرت نظامی، از تهاجم دشمن به منابع حیاتی کشور ایمنی و ایجاد بازدارندگی کنند.
واژگان کلیدی: بسط مفهومی, جنگ منابع ,عصر جدید,مهدی ملاحی,
