رویکرد همسایگان افغانستان نسبت به طالبان

مریم وریج کاظمی

پژوهشگر مسائل ژئوپلیتیک

مرکز بین المللی مطالعات صلح- IPSC

اگرچه حضور درازمدت ایالات متحده امریکا در افغانستان نتوانست تهدیدات امنیتی گروههای تروریستی جهانی و منطقه ای را کاهش دهد اما این حضور به مثابه یک طرح تنش زا برای بازی های ژئوپلیتیکی عمل کرد (1) که بسترساز بحران های متعددی شده است. لذا پس از خروج ایالات متحده از افغانستان همسایگان با سرریزشدن درگیری ها به سرزمین های خود مواجه شدند و یک سری رویدادهای خشونت آمیز در مرزهای افغانستان، از جمله درگیری در مرز با ایران، حملات موشکی به ازبکستان و تاجیکستان، موج خشونت ها در پاکستان توسط ستیزه جویان مستقر در افغانستان، توانست روابط این کشور با همسایگانش را در کانون توجه قرار دهد(2).

از سوی دیگر در حالی که طالبان کنترل شدید امنیتی را در سراسر افغانستان حفظ می کنند، گروه های قومی غیر پشتون را از هرگونه قدرت سیاسی کنار گذاشته اند و حامیان سنتی خود را در کشورهای همسایه از خود دور کردند که مطمئنا خطر شورش های آینده از این گروه های به حاشیه رانده شده افزایش خواهد یافت و بر همسایگان تاثیر می گذارد. طالبان همچنین به حمایت از گروه های تروریستی که همسایگان خود را به خطر می اندازند، از جمله تحریک طالبان پاکستان که پاکستان را تهدید می کند، جنبش اسلامی ترکستان شرقی که چین را تهدید می کند، جنبش اسلامی ازبکستان که ازبکستان را تهدید می کند و داعش خراسان که همه (از جمله طالبان) را تهدید می کند، ادامه داده است. از همه مهمتر کلیه کشورهای منطقه نگران قاچاق مواد مخدر از افغانستان هستند که همچنان بزرگترین تولید کننده تریاک برای هروئین در جهان است و به طور فزاینده ای منبع قابل توجهی از مت آمفتامین به شمار می آید. در حالی که طالبان علناً ممنوعیت کشت تریاک را اعلام کرد، مطالعات میدانی نشان می‌دهد که این موضوع بیشتر در مورد کنترل شبکه‌های مواد مخدر است نه کاهش صادرات آن.

در نهایت، همه کشورهای همسایه نگران هستند که طالبان نتواند تهدیدات فرامرزی در قالب تروریسم، مهاجرت و قاچاق مواد مخدر را مهار کند. در این صورت، می توان انتظار داشت که قدرت های منطقه ای به دنبال ائتلاف های بیشتر با جناح های غیر طالبان افغان برای کنترل این تهدیدها در مناطق تحت نفوذ خود باشند(3). به هر حال هر یک از همسایگان افغانستان رویکرد متفاوتی را نسبت به حکومت طالبان دارند و اهداف مشخصی را دنبال می کنند.

• پاکستان

در ابتدا ظهور امارت اسلامی در افغانستان، پاکستان خوشحال از این بود که با قدرت گرفتن طالبان مرزهای غربی اش امن می شود چراکه هند رقیب اصلی خود از بازی خارج خواهد شد. اما طالبان افغانستان برای به

دست آوردن اهرم فشار در برابر پاکستان اقداماتی را برای برقراری روابط دوستانه با هند انجام داد، هندی که به تازگی سفارت خود را در کابل بازگشایی کرده است. علاوه بر تضعیف نفوذ هند در افغانستان، پاکستان برای مقابله با داعش و کنترل طالبان پاکستانی و القاعده به طالبان افغانستان نیاز خواهد داشت. البته مشخص نیست که آیا طالبان واقعاً اراده انجام این کار را دارند یا خیر.  با این حال از نگاه استراتژیست های پاکستانی، طالبان افغانستان ممکن است مانند گذشته به حرف پاکستان گوش ندهند به همین دلیل اسلام آباد باید محتاط عمل نماید. از نگاه مقامات نظامی پاکستان طالبان افغانستان و پاکستان دو روی یک سکه هستند و پیروزی طالبان می تواند طرفداران طالبانیسم در پاکستان را جسورتر کند. لازم به ذکر است پاکستان، با افزایش فعالیت تحریک طالبان پاکستان مواجه است(4).

اگرچه پاکستان هنوز به طور رسمی دولت کابل را به رسمیت نشناخته است، اما امید زیادی به تعامل با آنها در عرصه اقتصادی دارد. اسلام آباد مایل است استفاده از بنادر پاکستان برای واردات افغانستان احیا شود و تجارت دوجانبه افزایش یابد. پاکستان همچنین امیدوار است که افزایش امنیت تحت حاکمیت طالبان به این کشور اجازه دهد تجارت خود را با آسیای مرکزی، جایی که پتانسیل رشد قابل توجهی وجود دارد، تشدید کند. به هر حال این کشور در نظر دارد خط لوله ترکمنستان-افغانستان-پاکستان-هند (TAPI) که گاز طبیعی را از ترکمنستان به سه کشور جنوب آسیا می رساند تکمیل کند(5).

• چین

خروج نیروهای آمریکایی از افغانستان، نگرانی چین را در مورد امنیت مرزی در کریدور واخان، که در آن یک نوار مرزی 92 کیلومتری مشترک با افغانستان دارد، افزایش داد. چین بیم آن داردکه یک افغانستان بحرانی باعث سرایت خشونت به سین کیانگ شود و به سرمایه گذاری استراتژیک منطقه ای آن در طرح کمربند- جاده لطمه بزند.اگرچه طالبان تضمین داد که اجازه استفاده از خاک افغانستان را برای حملات علیه چین ندهد. با این حال، تسلط طالبان بر افغانستان برای چین نگران کننده باقی خواهند ماند. اگر طالبان نتواند جنبش اسلامی ترکستان شرقی (ETIM) یا دیگر گروه های خشونت طلب را در خاک افغانستان کنترل کند، این امر می تواند منطقه سین کیانگ را به سوی بحران سوق دهد. علاوه بر این، یک افغانستان بی ثبات می تواند پناهگاه گروه های شبه نظامی دیگری باشد که توان تخریب و تضعیف طرح کمربند-جاده چین در منطقه را دارد.

ناامنی در افغانستان مانع از شروع هرگونه پروژه های اقتصادی می شود. ضمن اینکه بازیگران منطقه ای و فرامنطقه ای نیز به منابع این کشور چشم دوخته اند و ممکن است در نهایت از گروه های شبه نظامی محلی یا جنگ سالاران برای تامین منافع خود استفاده کنند. این می تواند منافع اقتصادی چین را در افغانستان و منطقه تضعیف نماید بنابراین پکن احتمالاً با احتیاط به روابط با طالبان برخورد خواهد کرد.

• ایران

علاوه بر معضل مهاجرین افغان و حفاظت از جامعه شیعه هزاره که جزو دغدغه های ایران در حکومت فعلی طالبان به شمار می آید، ترانزیت گسترده مواد مخدر شرایط را برای ناامنی ایران و منطقه هموار می کند. ایران ضمن حفظ حجم بالای تجارت، به دنبال جلوگیری از جریان مواد مخدر از طریق مرزهای خود با افغانستان است. از آنجاییکه طالبان بارها به سود بردن از تجارت مواد مخدر متهم شده اند ایجاد مکانیزم های مؤثر با حکومت طالبان برای حل معضل مواد مخدر، چالش بزرگی برای ایران خواهد بود.

یکی دیگر از موضوعات مورد مناقشه بین کابل و تهران، گروههای تهدید کننده امنیت ایران است. مناطق مرزی ایران در خراسان و سیستان و بلوچستان در سال‌های اخیر شاهد افزایش حملات تروریستی متعددی بوده که توسط گروه‌های افراطی در امتداد مرزهای افغانستان-ایران و پاکستان-ایران انجام گرفته است. البته طالبان تضمین داده است که به گروه‌های مسلح در خاک افغانستان اجازه ‌ندهد کشورهای دیگر را تهدید کنند، اما ایران انتظار بیشتری از این حرف‌ها دارد.

ایران جدای از منافع سیاسی، به دنبال فرصت های اقتصادی نیز با افغانستان است. ایران تلاش خواهد کرد تا دسترسی خود به بازار افغانستان را که در سال‌های اخیر مملو از کالاهای ایرانی بوده، حفظ کند. در سال 2018، ایران به بزرگترین شریک تجاری افغانستان تبدیل شد و حجم زیادی از واردات افغانستان از بنادر ایران عبور کرد(6). با این حالی که ایران بر امید به صلح از طریق گروه های مختلف قومی – مذهبی در افغانستان متمرکز است اما کماکان نسبت به طالبان بی اعتماد می باشد (7).

• تاجیکستان

تاجیکستان با داشتن حدود 1344 کیلومتر مرز مشترک و میزبانی از یک پایگاه نظامی روسیه(8) هم نگران گروه های ضد دولتی که در مرز خود با افغانستان فعال هستند(9) و هم نگران نفوذ رادیکالیسم اسلامی به داخل کشور از طریق افغانستان می باشد(10). برخلاف ازبکستان، تاجیکستان روابط بسیار سردی با طالبان داشته و اعضای جبهه مقاومت ملی، گروه اصلی مخالف طالبان را در خود جای داده است. ضمن اینکه ایجاد یک گروه وابسته به طالبان-، تحریک طالبان تاجیکستان (TTT)- در استان بدخشان افغانستان که تاجیکستان را هدف قرار می دهد، یک پیام هشداردهنده برای آسیای مرکزی است. به هر حال تشدید تنش ها بین تاجیکستان و طالبان بر مرز و مرزنشینان تاثیر می گذارد.

• ازبکستان

ازبکستان معتقد است که افغانستان باثبات و از نظر اقتصادی مناسب برای منافع ملی آن حیاتی است. برای چندین دهه تاشکند افغانستان را یک تهدید امنیتی می‌دانست با این حال در سال های اخیر رویکرد خود را در قبال افغانستان تغییر داده و بر همکاری اقتصادی به عنوان کلید ثبات منطقه ای تاکید دارد. افغانستان سنگ بنای برنامه های استراتژیک تاشکند برای اتصال آسیای مرکزی و جنوبی است. ازبکستان ساخت 760 کیلومتر راه آهن از مزارشریف به پیشاور و 245 کیلومتر خط انتقال برق به نام سرخون-پلی خمری را در دست اقدام دارد. این ارتباطات منطقه ای بین آسیای مرکزی و جنوبی اکنون بیش از هر زمان دیگری اهمیت دارد. به دلیل تحریم‌ها علیه روسیه و بلاروس در بحبوحه جنگ جاری در اوکراین، کریدورهای حمل‌ونقل شمالی برای آسیای مرکزی پیچیده و خطرناک شده‌اند ومسیرهای کشتیرانی جایگزین در سراسر دریای سیاه نیز به خطر افتاده است. بنابراین، ایجاد یک کریدور حمل و نقل جدید به جنوب آسیا ضروری به نظر می رسد. با این وجود طالبان نتوانسته امنیت مرزی با ازبکستان را تامین کند وکنترل کامل شمال افغانستان را در اختیار بگیرد و کماکان شرایط برای درگیری های متناوب وجود دارد(11).

• ترکمنستان

ترکمنستان اولین کشور در آسیای مرکزی است که سفیر منصوب شده از سوی طالبان را پذیرفته است. در راستای تعمیق همکاری های دو جانبه دولت طالبان با ترکمنستان برای واردات 1000 تن گاز مایع به توافق رسیدند. مقامات طالبان گفته اند که این محموله به طور قابل توجهی قیمت سوخت را کاهش می دهد. از سوی دیگر رایزنی شرکت برق دولتی افغانستان، شرکت برشنا(DABS)، با شرکت انحصاری برق ترکمنستان و شرکت ترکی چالیک هلدینگ( Calik Holding ) در مورد ساخت خط انتقال 500 کیلوولتی برون مرزی صورت گرفت. همچنین موافقت کردند که یک پست برق به نام نورالجهاد را توسعه دهند تا ظرفیت انتقال از 110 کیلو ولت به 220 کیلو ولت افزایش یابد(12).به هر حال ترکمنستان معتقد است ادغام مجدد افغانستان در اقتصاد جهانی تأثیر مثبتی بر تضمین امنیت و ثبات این کشور و منطقه خواهد داشت(13).

چشم انداز

افغانستان به عنوان یک منطقه فشرده ژئوپلیتیکی که در نقطه تلاقی امنیتی روسیه، ایران و شبه قاره هند قرار گرفته همواره برای کشورهای پیرامونی خود منبع بی‌ثباتی یا صرفاً به عنوان پلی برای آسیای مرکزی و جنوبی عمل کرده است، از این رو هر یک از همسایگان سیاست های پیچیده ای را برای حل و فصل معضلات سیاسی-امنیتی خود در افغانستان بخصوص زیرحاکمیت امارت اسلامی-که ماندگاری آن در هاله ای از ابهام قرار دارد-، دنبال می کنند. اما آنچه که برای همسایگان در اولویت قرار دارد تامین ثبات و امنیت است که طالبان در طی یک سال اخیر نشان دادند، عملکرد ضعیفی در برپایی آن دارند و همین موضوع کسب مشروعیت از جامعه جهانی را برای مقامات امارت اسلامی با تاخیر مواجه می سازد و زمینه های را برای فعالیت گروههای رادیکالی موازی با طالبان از جهت کسب قدرت هموار می کند که بدون شک در آینده این شرایط دردسری های فراوانی را برای کشورهای پیرامونی به ارمغان خواهد آورد.

کلید واژگان: طالبان، افغانستان,چین, پاکستان, ازبکستان, ترکمنستان,،تاجیکستان,ایران,مریم وریج کاظمی

1-https://www.atlanticcouncil.org/blogs/southasiasource/a-house-divided-afghanistan-neighbors-power-play-and-regional-countries-hedging-strategies-for-peace

2-https://www.worldpoliticsreview.com/under-taliban-afghanistan-s-relations-with-neighbors-get-rocky/

3-https://www.usip.org/publications/2022/09/you-cant-choose-your-neighbors-talibans-testy-regional-relationships

4-https://www.chathamhouse.org/2022/08/afghanistan-one-year-taliban-rule

5-https://www.mei.edu/publications/afghanistans-neighbors-contend-taliban-their-borders

6-https://www.aljazeera.com/opinions/2021/10/16/will-afghanistans-powerful-neighbours-engage-the-taliban

7- https://www.politico.eu/article/taliban-afghanistan-iran-pakistan-conflict-evacuation-withdrawal

8-https://apnews.com/article/afghanistan-russia-ukraine-putin-tajikistan-dushanbe-98d0e1a7591b6a4812ae2dedb77b8e6b

9- https://foreignpolicy.com/2022/07/26/taliban-afghanistan-terrorism-regional-security

10-https://centralasiaprogram.org/taliban-border-regime-neighboring-tajikistan

11-https://thediplomat.com/2022/08/what-are-the-implications-of-uzbekistans-rapprochement-with-the-taliban/

12- https://eurasianet.org/turkmenistan-its-good-to-talk

13-https://www.republicworld.com/world-news/rest-of-the-world-news/turkmenistan-becomes-1st-central-asian-nation-to-accept-taliban-appointed-afghan-envoy-articleshow.html