بحران اوکراین و تاثیر آن بر روابط روسیه و جهان عرب

By ipsc

مرداد 31, 1401

اشتراک

معصومه محمدی

پژوهشگر حوزه اوراسیا

مرکز بین المللی مطالعات صلح–IPSC

دهه های گذشته از سخت ترین دوره هاي تاریخی در خاورمیانه بوده است. ولی با فروکش کردن جنگ در سوریه، یمن و لیبی و بروز ضعف و خستگی در قدرت های منطقه ای و جهانی، اکنون محیط ژئوپلیتیک تازه ای در حال شکل گیری است. ولی بحران اوکراین مجددا” تنش ها و تناقضاتی را در کل نظام بین الملل به وجود آورده است. این پویش تازه در رقابت قدرت های منطقه ای و فرامنطقه ای در اجلاس اخیر سران آمریکا و عرب در جده و نشست سه جانبه روسیه، ایران و ترکیه در تهران به وضوح نشان داده شد.¹

با توجه به عواقب بحران اوکراین که بر روابط همه کشورها تاثیر گذار بوده است بالطبع روابط روسیه و کشورهای عرب از این امر مستثنی نبوده است. لازم به ذکر است که کشورهای عربی واردکننده کالاهای غیر نظامی روسیه و واردکننده کالاهای نظامی روسیه اغلب روابط متضادی داشته اند. این یک مشکل برای روسیه تلقی می شود، به این معنا که چگونه می توان تأثیر اختلافات کشورهای عربی بر روابط روسیه با کل کشورهای عربی را ، به ویژه در آینده (پنج سال آینده) مهار کرد؛ که به نظر می رسد تحریم اقتصادی بین المللی روسیه بیشتر شامل کالاهای غیرنظامی است تا کالاهای نظامی. این بدان معناست که روسیه به کشورهای عربی وارد کننده کالاهای غیرنظامی نسبت به کشورهای عربی وارد کننده کالاهای نظامی نیاز خواهد داشت که ممکن است بر روی برخی جهت گیری های این کشور در منطقه به ویژه در مورد فلسطین تأثیر بگذارد. خاطرنشان می شود که حجم تجارت فلسطین و روسیه بر اساس ارقام سال ۲۰۲۰ از کل ۱۸ میلیارد دلار از حجم تجارت کشورهای عرب و روسیه در سال ۲۰۲۱ از ۵ میلیون دلار تجاوز نمی کند. از این رو، روابط روسیه و کشورهای عربی در آینده نزدیک دستخوش نوساناتی خواهد شد که ممکن است گاهی اوقات این تغییرات شدید باشد.²

از موارد فوق استنباط می شود که تنش بین المللی در مورد اوکراین بی چون و چرا نشان دهنده سرعت فزاینده رویدادها و یک رویارویی قریب الوقوع است. در میان کشورهای عربی، اسرائیل به دلیل نفوذ خود در اکثر نهادهای تصمیم گیری در کشورهای بزرگ، انتظار چنین تحولی را داشت.

از آنجایی که بحران روسیه و اوکراین همچنان بر تمامی سرفصل های جهانی ادامه دارد، در گوشه گوشه مختلف جهان از نزدیک به این موضوع نگاه می‌کنند و منتظرند ببینند عواقب و نتیجه این بحران چه خواهد شد . یکی از این گوشه ها که کمتر مورد توجه قرار گرفته، جهان عرب است. جهان عرب نیز همانند سایر مناطق، به روش های متعددی تحت تأثیر قرار خواهد گرفت. اول، منطقه عربی همچنان صحنه رقابت قدرت های بزرگ، به ویژه بین روسیه و ایالات متحده است. دوم، خانه برخی از بزرگترین تولیدکنندگان نفت و گاز جهان است که آینده تولید انرژی آنها تحت تأثیر تنش‌های فزاینده و پیامد بحران است. علاوه بر این، افزایش سرسام‌آور قیمت نفت در روزهای اخیر بر بازارهای مالی کشورهای عربی خلیج فارس تأثیر گذاشته است، جایی که سهام در جهت‌های مختلف در واکنش به «تنش‌های ژئوپلیتیک در اروپای شرقی» حرکت کردند. برای کشورهای وارد کننده انرژی مانند اردن و لبنان، افزایش قیمت سوخت ذاتاً با اضطراب سیاسی در داخل مرتبط است. ثالثاً، بسیاری از کشورهای عربی احتمالاً در صورت وقوع جنگ از کمبود مواد غذایی رنج خواهند برد، زیرا روسیه و اوکراین هر دو از منابع اصلی واردات غلات آنها هستند.³

با وجود اینکه کشورهای متحد آمریکا در منطقه خلیج فارس همچون عربستان و امارات به دلیل ترس از پیامدهای احتمالی بحران اوکراین و همچنین روابط استراتژیکی که با مسکو دارند، یک سیاست محافظه‌کارانه در پیش گرفته و سعی دارند حتی در اظهار نظر درباره بحران اوکراین نامی از روسیه نبرند، اما برخی رسانه‌های وابسته به این کشورها به شکل تلویحی از این سیاست فاصله گرفته و به نظر می‌رسد که همانند گذشته نمی‌توانند از رویکرد غربی دور بمانند. گاهی به نوع بازتاب اخبار و تحلیل‌های منتشر شده در رسانه‌های عربی از ابتدای بحران تاکنون نشان می‌دهد که عمده تمرکز این رسانه‌ها به ویژه آنهایی که از گرایش غربی فاصله دارند متمرکز بر تاثیر تحولات اوکراین و روسیه بر اسرائیل است. رسانه‌های عرب زبان به شکل مستمر تاثیر جنگ اوکراین بر روابط روسیه با اسرائيل و همچنین امنیت این رژیم را مورد بررسی قرار می‌دهند.⁴

نزدیک شدن به کشورهای عربی خلیج فارس، که برخی از آنها بزرگترین تولیدکنندگان انرژی در جهان هستند، به این موضوع توجه می کند که چگونه و چرا بحران اوکراین و روسیه بر سلامت اقتصادی منطقه عرب تأثیر عمیقی می گذارد. در خصوص بحران اوکراین اگر کشورهای عربی و بالاخص اسرائیل مجبور به انتخاب طرفی شوند، آنها را در موقعیت نامناسبی قرار می‌دهد، به‌ویژه اگر این وضعیت به جنگ منجر شود، با تحریم‌های در انتظار روسیه که بر «همکاری اقتصادی و نظامی فزاینده آنها با مسکو تأثیر می‌گذارد». ممکن است برخی قبلاً یک طرف را انتخاب کرده باشند. در این میان عربستان سعودی تصمیم گرفته است به جای «تحمل بیشتر نفت خام برای مهار بازار» که به ایالات متحده و متحدان غربی آن کمک می کند، به توافق بین اوپک و روسیه (یا اوپک پلاس) پایبند باشد. این چیزی است که رياض حداقل در حال حاضر تصمیم گرفته است.⁵

این موضوع را میتوان در سفر آخر جو بایدن، رئیس جمهوری ایالات متحده امریکا در سفر خود به کشورهای عربی که تلاش کرد تا آنها را به افزایش تولید نفت و توقف همکاری ها با مسکو متقاعد کند مشاهده نمود که تلاش های او در جهت رسیدن به این مهم بی فایده بود. در این سفر بایدن به منطقه، ریاض و قاهره با توجه به عقب نشینی تحقیرآمیز امریکا از عراق و افغانستان و رفتار نامتعادل آن در دو دهه گذشته، فرمایشات امریکا را رد کردند و حتی صلاحیت راهبردی و قدرت آن را زیر سوال بردند. عربستان سعودی روابط با روسیه که دومین صادر کننده نفت جهان است را راهی برای کمک به تأثیرگذاری بر بازارهای جهانی انرژی خود می داند، که نبض اقتصاد عربستان با آن می تپد. روسیه و عربستان از سال 2016، که ریاض توانست مسکو را متقاعد نماید که به نسخه جدید سازمان کشورهای صادرکننده نفت موسوم به اوپک پلاس بپیوندد، به یکدیگر نزدیک شده اند.⁶

اما آنچه آینده کشورهای عربی در خصوص بحران اوکراین را با چالشی جدی مواجه ساخته است،بحران هایی چون گندم، انرژی و اقتصاد است. هم اوکراین و هم روسیه از صادرکنندگان برتر گندم در جهان هستند (حدود 29 درصد عرضه جهانی را به خود اختصاص می دهند) که بسیاری از کشورهای منطقه به آن وابسته هستند. مصر، لبنان، یمن و کشورهای عربی شمال آفریقا (به ویژه لیبی و مراکش) با یک بحران قریب الوقوع «نان» مواجه هستند، زیرا قیمت گندم به دلیل افزایش تنش در مرز اوکراین و روسیه همچنان در حال افزایش است. لبنان و یمن به ویژه آسیب پذیر هستند زیرا با چالش های امنیت غذایی خود دست و پنجه نرم می کنند، دومین موضوع میزان بالای کشته ای یمنی است که حدود 377000 یمنی را شامل می شود. 60 درصد آنها به دلیل گرسنگی یا سایر مسائل مربوط به سلامت جان خود را از دست داده اند.⁷

رقابت قدرت های بزرگ در میان کشورهای عربی برای بهره برداری از منافع بحران اوکراین، انرژی و اقتصاد، و (ناامنی) غذایی، موضع استاندارد دولت های عربی یک «انتظار و تماشا» محتاطانه یا «انتظار» است. تعداد کمی از دولت های عربی مواضع عمومی روشنی اتخاذ کرده اند یا پیشنهاد ایفای نقش در کاهش تنش ها بین روسیه و غرب را داده اند. همانطور که بسیاری از تحلیلگران عرب خاطرنشان می کنند، چنین موضعی قابل درک است و شاید حتی به عنوان یک اقدام موقت مورد استقبال قرار گیرد. با این حال، این خطر وجود دارد که این موضع «منتظر و تماشا» تبدیل به یک پاسخ دائمی به این وضعیت شود، که ممکن است پس از آن دولت‌های عربی را برای انتخاب طرف‌هایی بین آمریکا و متحدان غربی‌اش و روسیه تحت فشار قرار دهد، به‌ویژه در صورت شکست دیپلماسی و جنگ. همانطور که دیگر تحلیلگران هشدار داده اند، اگر فعالیت رسانه های اجتماعی نشانه ای باشد، خیابان عرب تمایل خود را به روسیه آشکار کرده است. شاید این صرفاً رد کردن آمریکا در منطقه و جهان غرب باشد، زیرا روسیه محکم در به چالش کشیدن موقعیت ابرقدرت خود در اروپا ایستاده است.⁸

واژگان کلیدی: اسرائیل، روسیه،ایالات متحده،عربستان

منابع:

¹http://irdiplomacy.ir/fa/news/2013628