فاطمه خادم شیرازی
پژوهشگر و مدرس دانشگاه
مرکز بین المللی مطالعات صلح-IPSC
روند کلیدی که سال 2021 را شکل دادند، پایه و اساس تفکر و محرک هایی است که احتمالاً مجموعه پیچیده ای از نیروهای داخلی و خارجی شمال آفریقا را در سال 2022 شکل خواهند داد، و بر مردم منطقه تأثیر می گذارند. آنچه این بار ممکن است متفاوت باشد این است که چگونه پویایی های سیاسی داخلی در کشورهای خاص با یک چشم انداز منطقه ای در حال تغییر و ژئوپلیتیک گسترده تر تلاقی می کنند. با توجه به رویدادهای 2021 شمال آفریقا می توان تا حدودی تغییرات ژئوپلیتیکی و چالش های امنیتی در شمال آفریقا را پیش بینی کرد.
– تغییرات ژئوپلیتیکی و چالش های امنیتی در شمال آفریقا
خلاء قدرت در سراسر شمال آفریقا، مرزهای متخلخل و ایالت های شکننده به بازیگران جدید این امکان را داده است که شتاب و قلمرو به دست آورند.همه این آشفتگی های ژئوپلیتیکی تایید می کند که هیچ دولتی یا بازیگر چندجانبه، هر چند قدرتمند باشد، نمی تواند راه حل های خود را برای غلبه بر بحران تحمیل کند.(1)
رژیم‌های کنونی در شمال آفریقا ، دستور کار امنیتی را از نگرانی‌های سخت امنیتی در برابر تهدیدهای امنیتی درگیر می‌کنند و تغییر می‌دهند. این امر کلیدی است، نه تنها برای مصر بلکه برای تونس، لیبی و سایر این بخش از آفریقا نیز مهم است.مثلا ویروس کرونا در شمال آفریقا نشان داد که با چه سرعتی نگرانی‌های امنیتی جدید می‌تواند به عنوان اولویت‌های اقتصادی در دستور کار سیاسی وارد شود.تحولات در شمال آفریقا در سال 2021 پرتلاطم بود و احتمالاً در سال های آینده نیز ادامه خواهد یافت.(2)
در سال 2021 کشورهای منطقه محدودیت‌های قدرت و نفوذ خود را در عرصه‌های مختلف از جمله تشدید دیپلماسی برای تنش‌زدایی و ایجاد روابط جدید ، حتی با ادامه درگیری‌هایی آزمایش کردند.نزدیک شدن ترکیه، قطر، عربستان سعودی و امارات با مصر،به کندی پیش رفت، زیرا کشورها به دنبال راه هایی برای هماهنگی و همکاری در زمینه طیف وسیعی از موضوعات مانند اقتصاد، انرژی و امنیت مشترک هستند.هنوز درجه خاصی از بی اعتمادی و عدم اعتماد بین این کشورها از قیام های مردمی 2011 باقی مانده است.لذا روابط بین بازیگران کلیدی منطقه چگونه ممکن است تغییر کند؟توافقات عادی سازی سال 2020 بین اسرائیل و امارات متحده عربی، بحرین، مراکش و سودان برخی از روابط را آشکار کرد، اما جهش های بزرگ در گشایش با کشورهای جدید در سال 2022 بدون پیشرفت در جبهه فلسطین بعید است.(3)
تنش‌های دیپلماتیک بین الجزایر و مراکش در سال 2021 همچنان ادامه داشت.پیکربندی جدید ژئوپلیتیکی ناشی از عادی‌سازی پادشاهی با اسرائیل و حضور اسرائیل در سیاست‌های منطقه‌ای، از جمله در اتحادیه آفریقا، منجر به پویایی جدید و پرتنشی در روابط بین دو کشور شد.نگرش مراکش در قبال الجزایر بخشی از یک زمینه بزرگ تر است و دیپلماسی مراکش به طور قطع چرخش تقابلی را افزایش داده است.
در سال 2021الجزایر به طور خودنمایی بیش از 6000 شهروند مراکشی را به ورود غیرقانونی به سئوتا، منطقه تحت پوشش اسپانیا در شمال مراکش، تشویق کردند. این خشم الجزایر در مقابل فعالیت های جاسوسی مراکش با استفاده از نرم افزار جاسوسی پگاسوس از یک شرکت اسرائیلی، گروه NSO بود. این عملیات مقامات سیاسی، دیپلماتیک و عالی نظامی الجزایر را هدف قرار داد که شامل 6000 تبعه الجزایری بود. چیزی که باعث تنش با الجزایر شده است. توافقات ابراهیم سبب قرارداد همکاری برای خرید دانش و فناوری و تولید مشترک پهپادهای کامیکازه بین دو کشور شده است. مراکش در حال حاضر از اسرائیل حمایت نظامی دریافت می کند، و قراردادی برای خرید هواپیماهای بدون سرنشین برای استفاده در مناقشه صحرا منعقد کرده است. (4)
بدتر شدن روابط دیپلماتیک بین الجزایر و مراکش نتیجه رقابت ریشه ای است که اخیراً بین دو کشور تشدید شده است. الجزایر و مراکش به دلیل رقابت بر سر رهبری منطقه ای و همچنین اختلافات تاریخی و ایدئولوژیکی که به استقلال آنها از فرانسه بازمی گردد، همواره روابط تیره ای داشته اند. (5)
الجزایر خواهان هژمونی بلامنازع در شمال آفریقا است – که دسترسی نامحدود به اقیانوس اطلس در جنوب مراکش و حضور قاطعانه در ژئوپلیتیک آفریقا را ضروری می کند. با این حال، این نیاز به عقب افتادن با عمق استراتژیک قاره مراکش ، یا به کلی از بین بردن موفقیت های رباط در آفریقا دارد.(6)مراکش در سال 2021 نسبت به 22 سال قبل در موقعیت باثبات و قوی تری قرار داشت.از نظر سیاسی، سلطنت و مدیریت مؤثر تکنوکرات ها در بحران همه گیر کووید19 به آنها مشروعیت و اعتماد بیشتری بخشید.(7)
الجزایر با داشتن کمترین میزان واکسیناسیون در تابستان 2021 از بدترین ماه های بیماری همه گیر رنج برد.در همین حال، آتش‌سوزی‌های جنگلی در کابیلی و دیگر مناطق شرقی بیداد کرد . ده‌ها غیرنظامی و همچنین سربازانی بدون تجهیزات مناسب برای مبارزه با آتش‌ها کشته شدند،در کنار آتش سوزی، خشکسالی باعث قطع آب در سراسر کشور شد.علاوه بر این، بر اساس آمار اتحادیه اروپا و گزارش های حکایتی ، مهاجرت غیرقانونی از الجزایر به اروپا به بالاترین حد خود رسید.(8)
الجزایر روابط دوجانبه حداقلی خود را در سال 2021با مراکش قطع کرد و اعلام کرد که این به دلیل اقدامات خصمانه پادشاهی است و آن را به دست داشتن در آتش سوزی متهم کرد.تشدید تنش بین دو کشور، عدم اطمینان منطقه‌ای را در کانون توجه قرار داده و ممکن است به معنای پایان همکاری محدود آنها در بخش انرژی باشد.
تنش‌ها بین الجزایر و مراکش به سطحی در سال2021 رسید که در سال‌های گذشته دیده نشده بود. هر دو دولت حضور نظامی خود را در امتداد مرز افزایش دادند، در حالی که چشم‌انداز درگیری‌های مسلحانه کم بود.با این حال، دو کشور موفق شده‌اند راه‌های محدودی برای همکاری پیرامون خط لوله گازی که گاز الجزایر را از طریق مراکش و به اسپانیا و دیگر بازارهای اروپایی منتقل می‌کند، بیابند، اگرچه آینده ارتباطات به این ترتیب اکنون در هاله‌ای از ابهام قرار دارد.(9)
مردم شمال آفریقا اکثریت مهاجران آفریقایی به اروپا را تشکیل می دهند.از سه کشور برتر ، مراکش، الجزایر و تونس ، بیش از 5 میلیون از 11 میلیون مهاجر آفریقایی به اروپا رفتند. این امر بر اهمیت نزدیکی، دیاسپوراهای تثبیت شده و فرصت های اقتصادی به عنوان عوامل کلیدی “کشش” موثر بر تصمیم گیری مهاجرت تاکید می کند.تونسی‌ها بیش از یک چهارم مهاجران غیرقانونی را تشکیل می‌دهند که در سال 2021 از دریای مدیترانه به سمت ایتالیا رهگیری شدند.( 10)
– تاثیر رقابت ژئوپلیتیکی در حال تغییر در جهان بر شمال آفریقا
شمال آفریقا منطقه ای است که گرفتار درگیری های طولانی مدت بین منطقه ای و درون منطقه ای است که مانع ادغام اقتصادی و ایجاد بی ثباتی می شود که تروریست ها و سایر عناصر جنایتکار از آن سوء استفاده می کنند. درگیری‌های صلح منجمد یا سرد این پتانسیل را دارند که به خشونت تبدیل شوند و دولت‌های شکننده را در هم بشکنند.اختلافات حل نشده بر سر قلمرو و کنترل منابع آب مانع از آن می شود که دولت ها پاسخ های هماهنگ به چالش های فراملی مانند مهاجرت غیرقانونی، استخدام تروریست ها و خشونت را انجام دهند.
به طور خاص، سه درگیری در شمال آفریقا در سال 2021 مستلزم توجه بیشتر برای دولت بایدن بود: نبرد مداوم برای کنترل لیبی، ادامه مناقشه ارضی بر سر صحرای غربی، و تشدید تنش بین مصر و اتیوپی بر سر ساخت سد بزرگ رنسانس اتیوپی. در حالی که لیبی تنها درگیری خشونت‌آمیز فعال بین این سه کشور است، هر دو وضعیت در صحرای غربی و درگیری بر سر سد می‌توانند در صورت عدم رسیدگی به خشونت تبدیل شوند.(11)
رقابت پیچیده برای قدرت و نفوذ بازیگران فرامنطقه ای در سراسر شمال آفریقا همچنان در سال 2021 نیز در حال تکامل بود.این رقابت منطقه‌ای صفحات تکتونیکی ژئوپلیتیک گسترده‌تری بین آمریکا، چین، روسیه و اروپا در حال جابجایی هستند و این بازیگران خارجی همچنان به ایفای نقش‌های مهم در بخش‌های کلیدی شمال آفریقا ادامه می‌دهند.
سال 2021 رقابت بین ایالات متحده، چین، روسیه و اروپا برای ایجاد روابط در سراسر شمال آفریقا به روش های جدید و پی در پی میان این قدرت ها ،سبب تنش بیشتر در شمال آفریقا شد.
فروپاشی انتخابات 2021 در لیبی، و تلاش یافتن مسیری برای شروع مجدد و تحقق روند انتخابات از طرف سازمان ملل، نقش بازیگران منطقه ای و فرامنطقه ای چون روسیه ،ترکیه و مصر را پررنگ تر کرد.(12)مراکش در سال 2021 نیز موقعیت خود را در آفریقا توسعه داد ، و اهرم های محدود خود با متحدان سنتی اروپایی را تقویت کرد. در حال حاضر به دنبال مشارکت های جدید با چین و به ویژه روسیه است. (13)
در سال 2021 چندین تحول منطقه ای و بین المللی باعث تغییر در تفکر و فعالیت مصر شد. تغییر رهبری در آمریکا، رفع محاصره بحران خلیج فارس قطر و ایجاد نقشه راه سیاسی برای پایان دادن به درگیری در لیبی بود.ترکیه به‌عنوان بخشی از این تنش‌زدایی گسترده‌تر منطقه‌ای، به‌جای رویارویی با مصر و همسایگان عرب آن، به دنبال گفت‌وگو است.شرکای غربی مصر اغلب مشکلات داخلی مصر را نادیده می گیرند. از دیدگاه آنها، همکاری با مصر برای رسیدگی به درگیری هایی مانند درگیری های لیبی و غزه کمک مهمی به سمت تنش زدایی منطقه ای است.مصر علیرغم نقش اولیه به عنوان ویران کننده فرآیندهای سیاسی در لیبی، درسال 2021تلاش کرد،تا به ایجاد یک ترتیبات دیپلماتیک کمک کند .این تغییر مصر به بازگشایی روند صلح به رهبری سازمان ملل کمک کرد. در حالی که مصر هرگز منبع اصلی مهاجرت به اروپا نبوده است، اما همچنان یک کشور ترانزیت برای مهاجران از کشورهای شمال و شرق آفریقا است. قاهره اغلب از استدلال‌هایی درباره توقف قایق‌ها برای جلب حمایت سیاسی و مالی اروپا استفاده می‌کند.مصر واقعاً به حمایت منطقه‌ای و جهانی در مورد موضوعات مهمی مانند مبارزه برای امنیت آب نیاز دارد. مصر دیگر به کمک های خلیج فارس وابسته نیست، به دنبال ایجاد سیاست انرژی و سرمایه گذاری خود است که فرصت های جدیدی برای اروپا ایجاد کند. این شامل مشارکت در سیاست دریایی در شرق مدیترانه، اکتشاف انرژی، حقوق آب، و روابط با لیبی و ترکیه است.(14)
فعالیت‌های چین در مصر در مقایسه با خلیج‌فارس و سایر نقاط منطقه، بسیار کم است و پکن به دنبال افزایش همکاری نظامی با نیروهای مسلح مصر نیست. چین یک سرمایه گذار فعال و شریک ساخت و ساز برای پایتخت اداری جدید مصر می باشد. رقابت استراتژیک ایالات متحده با چین بدون شک در گفت‌وگو با مصر ظاهر خواهد شد. نگرانی ها در مورد دخالت پکن در زیرساخت های فناوری و ارتباطات مصر توجه دولت بایدن را به خود جلب کرده است.به همین ترتیب، نگرانی ایالات متحده در مورد خرید و دریافت برنامه ریزی شده هواپیماهای جنگنده روسی سوخو-35 از سوی مصر یکی دیگر از مسائل اساسی و حل نشده است. هشدار بیشتر ایالات متحده در این مورد و همکاری گسترده تر مصر با روسیه می تواند بخشی از این گفت وگو باشد.نتایج همکاری ایالات متحده و مصر در زمینه تحولات نوظهور ژئوپلیتیک منطقه‌ای، مسیر این روابط را شکل می‌دهد، و همچنین پیشرفت مصر یا فقدان آن در جهت رسیدگی اساسی به رویکردش در قبال حقوق بشر و دولت فراگیر خواهد بود.(15)
بعید است که کشورهایی مانند چین و روسیه در آینده نزدیک جایگزین نفوذ اقتصادی و سیاسی غرب در شمال آفریقا شوند، اما با ادامه جدایی ایالات متحده، اروپا شریک امنیتی کلیدی خود را از دست می دهد. این بدان معناست که هم ایالات متحده و هم اتحادیه اروپا توانایی خود را برای تأثیرگذاری بر پویایی های امنیتی در جنوب دریای مدیترانه را از دست می دهند. به طور کلی، موقعیت استراتژیک این پنج کشور به این معنی است که حضور چین به ویژه در حوزه اقتصادی به گسترش خود ادامه خواهد داد.(16)
رئیس جمهور تونس کایس سعید در سپتامبر 2021، بیشتر قانون اساسی را به حالت تعلیق درآورد و اعلام کرد که با فرمان حکومت خواهد کرد، سپس در اکتبر کابینه ای از تکنوکرات ها را منصوب کرد.رئیس جمهور در حال برنامه ریزی برای برگزاری همه پرسی قانون اساسی در ژوئیه 2022 است، علاوه بر این، او به دنبال به دست آوردن محبوبیت قوی خود با ایجاد انتخابات زودهنگام در دسامبر 2022 خواهد بود. دولت برای برقراری مجدد نظم قانون اساسی تحت فشار فزاینده ای از سوی ایالات متحده و اتحادیه اروپا قرار خواهد گرفت و دستیابی به توافق با صندوق بین المللی پول برای جلوگیری از یک بحران مالی تمام عیار حیاتی خواهد بود. (17)
چشم انداز سال 2022
کشورهای شمال آفریقا در سال 2022 با چالش‌های سیاسی، اقتصادی و امنیتی قابل توجهی روبرو هستند و آن ها این کار را در بحبوحه بی‌اعتمادی درون منطقه‌ای و تغییر پویایی ژئوپلیتیک انجام می‌دهند. نفوذ ایالات متحده و اروپا در حالی که کشورهای خلیج فارس، ترکیه، چین و روسیه خود را در موقعیت‌های با نفوذ در سراسر منطقه قرار داده‌اند، رو به کاهش است.شمال آفریقا به‌عنوان یکی از کمترین مناطق جهان از نظر اقتصادی و سیاسی، توانایی پاسخگویی به چالش‌های جمعی بی‌ثباتی و ناامنی منطقه‌ای را نخواهد داشت.
مراکش و الجزایر احتمالا به رویکرد جمع صفر خود برای به حداکثر رساندن نفوذ خود در شمال آفریقا، ساحل و بقیه قاره آفریقا ادامه خواهند داد. این تقسیم بین بازیگران کلیدی منطقه ای سیاست های خارجی متفاوتی را تشویق می کند که می تواند آنها را بیشتر در تضاد قرار دهد.
چالش اصلی مراکش در سال جاری مدیریت آسیب‌پذیری‌های اجتماعی است که این همه‌گیری تشدید کرده است.بهبود اقتصادی کشور ممکن است برای تحقق وعده‌های اجتماعی با مشکل مواجه شود. در تونس، بازنگری های قریب الوقوع قانون اساسی و انتخابات وعده داده شده توسط رئیس جمهور قیس سعید بعید است که کشور را قاطعانه در مسیر دموکراتیک بازگرداند.برای کشورهای درگیر بحران مانند لیبی و تونس، حمایت های منطقه ای حداقلی باقی خواهد ماند و رهبران هر دو کشور به جای همسایگان خود، به اروپا یا خلیج فارس کمک خواهند کرد. بحران سیاسی و امنیتی جاری لیبی که سطح بی سابقه ای از دخالت نظامی خارجی در شمال آفریقا را به همراه داشته است، همچنان در اروپا، ترکیه و خلیج فارس مورد مذاکره قرار خواهد گرفت.(19)
واژگان كليدي: مهم ترين, تحولات, ژئوپلتيك , سياسي, امنيتي ,شمال آفريقا ,سال 2021
References
3-https://www-mei-edu.translate.goog/publications/2022-trends-and-drivers-watch-middle-east?_x_tr_sl=en&_x_tr_tl=fa&_x_tr_hl=fa&_x_tr_pto=op,sc
7-https://www-mei-edu.translate.goog/publications/consistency-and-change-morocco-under-king-mohammed-vi?_x_tr_sl=en&_x_tr_tl=fa&_x_tr_hl=fa&_x_tr_pto=op,sc
12-https://www-mei-edu.translate.goog/publications/2022-trends-and-drivers-watch-middle-east?_x_tr_sl=en&_x_tr_tl=fa&_x_tr_hl=fa&_x_tr_pto=op,sc
13-https://www-mei-edu.translate.goog/publications/consistency-and-change-morocco-under-king-mohammed-vi?_x_tr_sl=en&_x_tr_tl=fa&_x_tr_hl=fa&_x_tr_pto=op,sc
