موانع احیای برجام

روح الله سوری

پژوهشگر روابط بين الملل

مرکز بین المللی مطالعات صلح- IPSC

با گذشت هشت دور از مذاکرات هسته ای، احیای برجام همچنان درهاله ای از ابهام قرار دارد و مشخص نیست طی هفته های آینده این مذاکرات به چه سمت و سویی خواهد رفت. اختلافات موجود میان تیم های مذاکره کننده و البته مهمتر از آن اختلاف نظرها و مخالفت های داخلی با مذاکره کنندگان، رسیدن به یک توافق جامع و یا بازگشت به برجام را لااقل در کوتاه مدت بسیار دور از دسترس نموده است. 

این یادداشت بر مهمترین موانع احیای برجام در طرف ایرانی و آمریکایی متمرکز شده است.

الف ) موانع احیای برجام از نگاه ایران : 

1-از نگاه مذاکره کنندگان ایرانی بازگشت به برجام به معنای پذیرش محدودیت های مندرج در متن این توافقنامه می باشد. بر اساس متن برجام، برای مدت 15 سال ذخایر اورانیوم ایران باید در حد 300 کیلوگرم و با سطح غنی سازی 3.67 درصد باقی بماند و مقادیر اضافه تر از آن نیز بایست به خارج از کشور منتقل گردد. در ارتباط با سانتریفیوژها، ایران بر اساس توافق برجام متعهد شده است که سانتریفیوژهای IR-1 خود را طی مدت ده سال از رده خارج نمایند و در طی این مدت تحقیق و توسعه غنی سازی صرفا شامل ماشین های IR-4,IR-5,IR-6,IR-8 خواهد بود. همچنین ایران طی مدت گفته شده مجاز به ساخت سانتریفیوژ نیست و تنها در پایان سال هشتم تولید سالانه 200 عدد IR-8,IR-6 را آغاز می کند. ج.ا.ا همچنین برای مدت 15 سال و پس از آن نیز وارد بازفرآوری سوخت مصرف شده نبایست شود و برای 15 سال تمام آب سنگین اراک باید از کشور خارج شود همچنین برای مدت 25 سال ایران می بایست به آژانس اجازه نظارت بر فعالیت های هسته ای خود را بدهد.  

اما مساله اینجاست که ایران بر اساس سیاست کاهش گام به گام تعهدات برجامی خود پس از خروج آمریکا از برجام، بسیاری از این محدودیت ها را از میان برداشته است. به عبارت بهتر اکنون ج.ا.ا هم در مقدار اورانیوم غنی شده و هم در سطح غنی سازی هیچ یک از تعهدات برجامی خود را رعایت نمی کند. اکنون ایران هم مقدار اورانیوم غنی شده اش از 300 کیلوگرم عبور کرده است و هم سطح غنی سازی را به بیش از 16 برابر سطح متعهد شده( 3.67%) رسانده است. در مورد آب سنگین اراک و محدودیت های مرتبط با تعداد سانتریفیوژها نیز ایران بر اساس رویکرد کاهش تعهدات، خود را ملزم به رعایت آنچه درمتن برجام تعهد داده نمی‌داند و نهایتا اینکه ج.ا.ا بر خلاف آنچه در برجام قید شده است مدت هاست که گازدهی به تاسیسات فردو را آغاز کرده است.

هرچند که بر طبق مفاد برجام ده سال پس از روز توافق، شورای امنیت رسیدگی به موضوع هسته ای ایران را می بایست پایان داده و موضوع عدم اشاعه از دستور کار این شورا خارج شود، اما حتی اگر چنین اتفاقی هم بعد از بازه زمانی مندرج در برجام رخ دهد باز هم ایران می بایست برخی از محدودیت های برجامی را تا سال های بعد ادامه دهد. اما موضوع مهمتری که در این رابطه وجود دارد احتمال پایین پایان یافتن رسیدگی شورای امنیت به موضوع هسته ای ایران است. چرا که با توجه به رعایت نشدن بسیاری از تعهدات برجامی از سوی ایران از یک سو و بازگشت تحریم هایی که بر طبق برجام می بایست لغو می شدند از سوی دیگر عملا از برجام چیزی باقی نمانده است که انتظار مدنظر قرار گرفته شدن این موضوع از سوی شورای امنیت مطابق مفاد برجام را داشته باشیم.

بنابراین به نظر می رسد که از نگاه ایران احیای برجام به معنای عقب نشینی از افزایش ظرفیت هایی است که طی این مدت در برنامه هسته ای خود به وجود آورده است. از طرفی دیگر هم حتی اگر تصمیم گیرندگان در ایران روزی به این نتیجه برسند که در برابر بازگشت آمریکا به برجام و رفع تحریم ها، آنها نیز به تمام تعهدات برجامی خود بازگردند، اما با توجه به تصویری که طی سال‌های اخیر از موفقیت های خود در توسعه برنامه های هسته ای در افکار عمومی( بویژه در میان مخالفان برجام) برجای گذاشته‌اند، عقب نشینی از این توسعه های هسته ای، وضعیت را تا حدود زیادی برای تصمیم گیرندگان سخت خواهد کرد، به عبارت روشن تر گام های هسته ای ایران گام هایی بوده اند که بازگشت از آنها بدون هزینه نخواهد بود.

2- احتمال خروج آمریکا از برجام یا هر توافق دیگری که با ایران صورت بگیرد مساله دیگری است که از نگاه ایران بازگشت به برجام را با مشکل مواجه نموده است. این موضوع با توجه به مخالفت جمهوری خواهان که دامنه آن به درون دموکرات ها نیز کشانده شده است این نگرانی را در طرف ایرانی ایجاد کرده است که بازگشت از توسعه هایی که در برنامه هسته ای خود ایجاد کرده است در نهایت به یک بازگشت یک طرفه منجر خواهد شد. 

3- ایران حاضر به گره زدن موضع هسته ای با برنامه های موشکی و سیاست منطقه ای خود نیست و بر این است که برجام تنها به موضوعات هسته ای محدود شود و در صورت شکل گیری یک توافق هسته ای،  برنامه موشکی و منطقه ای ایران نبایست به موضوعی برای مذاکره و یا اعمال تحریم تبدیل شود.

این سه عامل به نظر مهمترین عواملی هستند که بازگشت به برجام و یا شکل گیری یک توافق جدید هسته ای از سوی ایران را با مشکل مواجه نموده است.

ب) موانع احیای برجام  از سوی آمریکا : 

در طرف آمریکایی نیز بازگشت به برجام با مشکلاتی مواجه است که مهمترین آنها عبارت است از :

1-اختلاف با ایران بر سر برخی مسائل کلیدی از جمله سانتریفیوژها، مسائل نظارتی و شفاف سازی از سوی ایران و همچنین چگونگی رفع تحریم ها و اینکه کدام تحریم ها باید لغو شوند.

2- سیاست منطقه ای و برنامه موشکی ایران و متمایل نبودن مقامات ایران برای مذاکره بر سر این موضوعات

3- نگرانی متحدان منطقه ای ایران از توافقی که اولویت های آنها در ارتباط با ایران را بی پاسخ بگذارد.

4- محدود بودن زمان برای احیای برجام از نظر آمریکا چرا که تیم مذاکره کننده آمریکا بر این ایده است که زمان برای رسیدن به توافق هسته ای با ایران به سرعت در حال گذر است و این کشور بیش از چند هفته دیگر برای اینکه بتواند با ایران به یک توافق برسد زمان در اختیار ندارد. درک آمریکا از محدود بودن زمان به توسعه برنامه های هسته ای ایران فراتر از برجام و برآورد منابع اطلاعاتی مبنی بر کاهش فاصله ایران برای دستیابی به فناوری ساخت سلاح هسته ای مرتبط می باشد.

5- مهمترین مانع بر سر بازگشت آمریکا به برجام در کنار موارد گفته شده اختلافاتی است که در صحنه داخلی آمریکا میان حامیان مذاکرات احیا برجام( دولت بایدن) و مخالفان شکل گرفته است. مساله حائز اهمیت در این رابطه این است که چنین مخالفت هایی محدود و منحصر به جمهوری خواهان نمی باشد و بسیاری از دموکرات ها نیز بر این باورند که تداوم این مذاکرات عملا زمان را در اختیار ایران برای تداوم توسعه برنامه هسته ای خود قرار داده است، همچنین از نگاه مخالفان، توافق هسته ای با ایران قادر به مهار و کاستن از تلاش ها و نفوذ منطقه ای ایران نخواهد بود. باب منندز سناتور دموکرات و رییس کمیته روابط خارجی سنا در مواضع اخیر خود با تاکید بر اینکه اکنون ایران تنها چهار هفته تا دستیابی به اولین سلاح هسته ای خود فاصله دارد این سوال را مطرح کرده است که چرا آمریکا باید تلاش های دیپلماتیک خود را به موضوع کنترل برنامه هسته‌ای ایران محدود نماید. در حالی که از نظر این سناتور دموکرات لازم است که آمریکا رویکردی را انتخاب نماید که رفتار ایران و نفوذ این کشور را مهار نماید و مذاکرات باید با هدف مهار رفتار ایران در منطقه صورت پذیرد.

با توجه به آنچه گفته شد به نظر می رسد احیای برجام با موانع مهمی در هر دو طرف ایران و آمریکا روبروست که این موانع چشم‌انداز احیای آن را بسیار تیره و مبهم نموده است و به نظر نمی رسد که بتوان به احیای این توافق در کوتاه مدت خیلی امیدوار بود. وجود چنین موانعی در مسیر احیای برجام احتمال متمایل شدن دو کشور به یک توافق موقت را افزایش می دهد.البته به نظر می رسد یک توافق موقت که قادر به رفع تعدادی از تحریم ها در قبال ملزم نمودن ایران به بازگشت از برخی برنامه های هسته‌ای خود باشد نیز حتی در صورت شکل گیری، در ادامه با مشکلاتی مواجه خواهد شد که تداوم این توافق را به خطر خواهد انداخت. چنین توافقی از نگاه ایران به دلیل آنکه نتوانسته بخش بیشتر تحریم ها را از بین ببرد و همچنین به دلیل مخالفت های داخلی با بازگشتن از کاهش تعهدات هسته ای، توافق مناسبی قلمداد نخواهد شد و درطرف آمریکایی نیز تداوم سیاست های هسته‌ای، منطقه ای و موشکی ایران در قبال بهره مندی این کشور از لغو برخی تحریم ها مهمترین مولفه هایی هستند که مخالفت با یک توافق موقت را افزایش خواهد داد.  بنابراین در مجموع به نظر می رسد باید منتظر پیچیده تر شدن گره روابط میان ایران و آمریکا طی هفته ها و ماه های آینده باشیم.

واژگان كليدي: موانع, احیای, برجام,روح الله سوری,روابط بين الملل, توافق ‌موقت , نگاه ایران ,امريكا, کاهش تعهدات هسته ای