رقابت های فضایی؛ زباله های فضایی و مناقشات آینده

مریم وریج کاظمی

پژوهشگر مسائل ژئوپلیتیک

مرکز بین المللی مطالعات صلح-IPSC

تجاری‌سازی پررونق فضا و اتکای اقتصاد جهانی به سیستم‌های مبتنی بر فضا، درگیری آشکار در ماورای جو زمین را بسیار پرهزینه می‌سازد. فلزات کمیاب و سایر مواد معدنی به سرعت در ایالات متحده امریکا کمیاب می شوند تا جایی که مسابقه فضایی بین المللی برای مالکیت ماه و مریخ به اولویت اصلی تبدیل شده است، نه فقط برای کنترل آنها، بلکه برای منابع موجود در جهت بهره برداری. اورانیوم حتی به عنوان یک ایده خوب برای تقویت اقتصاد آمریکا به جای خطرناک ماندن برای استخراج به دلیل خطرات بهداشتی و زیست محیطی وارد چرخه اقتصادی شده است، لازم به ذکر است اورانیوم به وفور در ماه وجود دارد. علاوه بر منابع بالقوه موجود، کره ماه موقعیت پرتاب منحصر به فردی را برای ماموریت های آتی به مریخ با مسیری سریع تر، مستقیم تر و کارآمدتر به سیاره سرخ فراهم می کند، که از نظر ایالات متحده امریکا دارای موقعیت بسیار استراتژیک است.

 چین نیز یک قدرت فضایی در حال رشد است و برنامه های بلندپروازانه ای برای تاسیس یک ایستگاه فضایی، یک پایگاه در کره ماه و سیاره مریخ دارد. چین توانایی حمله فیزیکی به ماهواره‌ها با استفاده از رهگیرهای ضدماهواره(ASAT)، مین‌های فضایی مینیاتوری و لیزرهای زمینی را به برنامه فضایی نظامی خود اضافه کرده است. این قابلیت‌ها تحت پوشش مجوز معاهده فضای بیرونی برای نابودی نظامی‌ شده قرار می‌گیرد. ایالات متحده معتقد است که چین در حال کار بر روی مجموعه‌ای از قابلیت‌ها برای تسلیحات در فضا است و قصد دارد با توانایی‌های ایالات متحده در فضا رقابت کند تا از مزایای نظامی، اقتصادی و اعتباری که واشنگتن دارد، برخوردار شود (1). ضمن اینکه شرکت‌های فضایی خصوصی در حال ایجاد یک مدل اقتصادی جدید برای سفر فضایی هستند که بر پایه گردشگری، تفریح و در نهایت برداشت منابع خارج از زمین مانند استخراج سیارک‌ها استوار است. شرکتهای اسپیس ایکس و بلو اورجین به سرپرستی دو تن از ثروتمندترین افراد جهان، پیشتاز این مسئولیت هستند. پیش بینی می شود ارزش صنعت فضای خصوصی تا پایان دهه سه برابر شود و به 1.4 تریلیون دلار برسد(2).

از سوی دیگر، افزایش مداوم زباله‌های فضایی که در اطراف زمین شناور هستند، می‌تواند منجر به درگیری سیاسی و حتی درگیری مسلحانه بین کشورها شود، دانشمندان هشدار می‌دهند که حتی قطعات کوچک زباله، انرژی کافی برای آسیب رساندن یا نابودی ماهواره‌های نظامی را دارند. محققان معتقدند که قطعات موشک‌های از رده خارج و سایر سخت‌افزارهای پرتاب‌کننده، «خطر سیاسی ویژه‌ای» به‌حساب می‌آیند، زیرا تأیید این موضوع که ماهواره‌ای عملیاتی با زباله‌های فضایی برخورد کرده و یا قربانی حمله عمدی کشور دیگری نشده، مشکل خواهد بود. تخمین می زنند که نیم میلیارد قطعه از یک تا 10 سانتی‌متر و تریلیون‌ها ذره کوچک‌تر وجود دارند که می توانند با سرعت بیش از 30000 مایل در ساعت به فضاپیماها برخورد کنند. این قلمرو فضا، که از 100 تا 1200 مایل بالاتر از سطح زمین امتداد دارد، جایی است که اکثر ماهواره‌های نظامی در آن مستقر هستند. ضمن اینکه در دهه های اخیر مکرر خرابی های ناگهانی ماهواره های دفاعی رخ داده که هرگز توضیح قابل قبولی برای آن ارائه نشده است(3).

محققان با ارزیابی فعالیت کشورهای مختلف در فضا پیش بینی جنگ فضایی بین المللی را کردند، بدین ترتیب که چین یکی از ماهواره‌های هواشناسی خود را با موشک منهدم کرد و ده‌ها هزار قطعه ایجاد شد که همگی به اندازه کافی بزرگ بودند و به اندازه کافی سریع حرکت می‌کردند تا ماهواره دیگری را منهدم کند یا تهدیدی برای ایستگاه فضایی بین‌المللی باشد. هند نیز با انهدام یکی از ماهواره های خود به فهرست کشورهایی پیوست که قادر به جنگ فضایی هستند. همچنین روسیه یک آزمایش موشکی ضد ماهواره ای انجام داد و ایالات متحده دو مرکز فرماندهی را برای نیروی فضایی، شاخه ای از ارتش که برای انجام عملیات خود در فضا طراحی شده بود، فعال کرد. 

مجموعه این فعالیت ها باعث شد تا چارلز ریچارد، معاون فرماندهی استراتژیک ایالات متحده، در سال 2017 هشدار دهد که این کشور باید برای جنگیدن و پیروزی در جنگ ها در همه حوزه ها، از جمله فضا، آماده باشد. ریچارد گفت: «در حالی که در فضا در حال جنگ نیستیم، اما دقیقاً در صلح هم نیستیم. در همان سال دیفنس وان گزارشی منتشر کرد که در آن فقدان قوانین بین‌المللی حاکم بر فعالیت در فضا، رشد برنامه فضایی نظامی چین، مشکل زباله‌های فضایی، پیشنهاد بازوی فضایی گارد ملی ایالات متحده، احتمال درگیری در مالکیت سایت های روی ماه و روش هایی که ماهواره ها ممکن است برای شناسایی موشک های مافوق صوت استفاده شوند، مورد ارزیابی قرار گرفت.

با این حال، بیش از 27000 قطعه زباله مداری یا فضایی توسط حسگرهای شبکه جهانی نظارت فضایی (SSN) وزارت دفاع ایالات متحده امریکا ردیابی شده است. البته زباله های بیشتر در ابعاد بسیار کوچک، اما به اندازه کافی بزرگ برای تهدید پروازهای فضایی انسان و مأموریت های روباتیک  در محیط فضایی نزدیک به زمین وجود دارد. از آنجایی که هم زباله ها و هم فضاپیماها با سرعت بسیار بالا (تقریبا 15700 مایل در ساعت در مدار پایین زمین) حرکت می کنند، برخورد حتی یک قطعه کوچک از زباله های مداری با یک فضاپیما می تواند مشکلات بزرگی ایجاد کند. افزایش جمعیت زباله های فضایی خطر بالقوه را برای همه وسایل نقلیه فضایی، از جمله برای ایستگاه فضایی بین المللی و سایر فضاپیماهایی که انسان در آن است، مانند فضاپیمای خدمه اسپیس ایکس افزایش می دهد. ناسا خطر برخورد با زباله‌های فضایی را جدی می‌گیرد و مجموعه‌ای از دستورالعمل‌های طولانی مدت در مورد نحوه مقابله با هر تهدید احتمالی برخورد با ایستگاه فضایی را عملیاتی کرده است. 

زباله های فضایی هم شامل شهاب سنگ طبیعی و هم زباله های مصنوعی (ساخت بشر) هستند. شهاب‌سنگ‌ها در مدار خورشید هستند، در حالی که بیشتر زباله‌های مصنوعی در مدار زمین قرار دارند، از این رو به آن زباله‌های مداری می‌گویند. این زباله ها دیگر عملکرد مفیدی ندارند. چنین زباله‌هایی شامل فضاپیماهای از رده خارج، راکت های پرتاب رها شده، هستند که با سرعتی تا 17500 مایل در ساعت حرکت می کنند، به طوریکه یک قطعه نسبتا کوچکی از زباله های مداری می تواند به ماهواره یا فضاپیما آسیب شدید برساند. حتی لکه های رنگ کوچک نیز می تواند به فضاپیما در هنگام حرکت با این سرعت آسیب برساند. تعدادی از پنجره‌های شاتل فضایی به دلیل آسیب ناشی از موادی که نشان داده لکه‌های رنگ هستند، تعویض شدند. در واقع، زباله‌های مداری به اندازه میلی‌متر نشان‌دهنده بالاترین خطر برای پایان ماموریت بیشتر فضاپیماهای رباتیکی است که در مدار پایین زمین کار می‌کنند. به طور مثال، در سال 1996، یک ماهواره فرانسوی در اثر انفجار یک موشک فرانسوی که یک دهه قبل از آن منفجر شده بود، مورد اصابت قرار گرفت و آسیب دید. در 10 فوریه 2009، یک فضاپیمای روسی از کار افتاده با یک فضاپیمای تجاری ایریدیوم ایالات متحده که فعال بود برخورد و آن را نابود کرد. این برخورد بیش از 2300 قطعه زباله بزرگ و قابل ردیابی و بسیاری زباله های کوچکتر را به موجودی زباله های فضایی اضافه کرد. آزمایش ضد ماهواره چین در سال 2007، که از موشک برای انهدام یک ماهواره قدیمی هواشناسی استفاده کرد، بیش از 3500 قطعه زباله بزرگ و قابل ردیابی و بسیاری زباله های کوچکتر را به زباله های فضایی اضافه نمود(4). با این تفاسیر تنها یک تکه زباله لازم است تا ماهواره ای را که از طریق آن تراکنش های مالی و ارتباطات کلیدی هدایت می شود، ساقط شود، بنابراین باید ملاحظات استراتژیک و اقتصادی وجود داشته باشد که کشورها را در استفاده از سلاح در فضا محدود کند.

بی شک پیشرفت در فناوری فضایی به سرعت منجر به درگیری اجتناب ناپذیر بر سر کنترل در فضا می شود. فضا در حال تبدیل شدن به مرز بعدی برای درگیری انسانی است. فدراسیون روسیه، جمهوری خلق چین و ایالات متحده سه کشور قدرتمند جهان هستند و هر کدام عمیقاً در نوع جدیدی از مسابقه فضایی برای به دست آوردن و حفظ کنترل فضا سرمایه گذاری کرده اند. هر یک از این کشورها برنامه هایی برای پایگاه های در ماه و مریخ دارند، همچنین در حال توسعه انواع سیستم های تسلیحاتی مبتنی بر فضا و فضاپیما هایی اند که قادر به مانور در گرانش صفر هستند، که ترکیبی از آنها می تواند برای کنترل فضا و به طور بالقوه آینده بشر استفاده شود. آنچه که مسلم است، قوانین و معاهدات بین‌المللی موجود، به‌ویژه معاهده 1967 درباره اصول حاکم بر فعالیت‌های دولت‌ها در اکتشاف و استفاده از فضای ماورای جو، از جمله ماه و سایر اجرام آسمانی، فاقد زبان الزام‌آور قانونی کافی است که می بایست مجددا بازبینی و بازنویسی شوند که حیات بر سیاره زمین را با خطر نابودی مواجه نسازند.

کلید واژگان:فضا, جنگ,زباله های فضایی, چین, ایالات متحده امریکا, روسیه, ناامنی, رقابت, مریم وریج کاظمی

1-https://www.airuniversity.af.edu/Wild-Blue-Yonder/Article-Display/Article/2362296/conflict-and-controversy-in-the-space-domain-legalities-lethalities-and-celesti/

2-https://thehill.com/opinion/international/575903-is-conflict-in-space-inevitable

3-https://www.theguardian.com/science/2016/jan/22/rise-in-space-junk-could-provoke-armed-conflict-say-scientists

4-https://www.nasa.gov/mission_pages/station/news/orbital_debris.html