مشارکت استراتژیک جامع چین و ایران: چالش های احتمالی برای هند

قدرت اله بهبودی نژاد

پژوهشگر ارشد مسائل هند

مرکز بین المللی مطالعات صلح-  IPSC

چین و ایران از امضای توافق نامه همکاری استراتژیک خبر داده اند. توافق فی نفسه با  افزایش روابط نزدیکتر بین پکن و تهران می تواند روابط هند با ایران و منافع منطقه خلیج فارس را با چالش روبرو کند. با این وجود ، بعید به نظر می رسد که بر روابط دو جانبه هند و ایران که به قوت خود باقی مانده و قبلاً در برابر چالش ها مقاومت کرده اند ، تأثیر جدی بگذارد و مشارکت راهبردی جامع نیز از این قاعده مستثنی نیست.

تعامل چین با منطقه خلیج فارس و غرب آسیا در دو دهه گذشته به طور قابل توجهی گسترش یافته است. این امر از طریق تجارت ، همکاری اقتصادی و سرمایه گذاری صورت می گیرد. چین یکی از بزرگترین شرکای تجاری کشورهای منطقه از جمله ایران ، عربستان سعودی و امارات متحده عربی است و یک سرمایه گذار برجسته در پروژه های زیرساختی و ارتباطی مانند مدینه الحریر (شهر ابریشم ) (1)در کویت و بندر و منطقه ویژه اقتصادی دقم (2) در عمان است. اگرچه بسیاری از این پروژه های سرمایه گذاری قبل از آغاز طرح ابتکاری کمربند و جاده(BRI)در سال 2013 است ، اما آنها در محدوده BRI گنجانده شده اند. (3)

کشورهای آسیای غربی از سرمایه گذاری های چین به عنوان راهی برای تقویت زیرساخت های خود و حمایت از شرکت های نوپا در فناوری اطلاعات (IT) ، گردشگری ، خرده فروشی ، انرژی و سایر بخشها استقبال کرده اند. علاوه بر این ، چین با هدف اعلام شده صلح و ثبات در غرب آسیا به سیاست های منطقه ای و منازعات علاقه مند است. (4) اگرچه چین موضع خنثی در امور منطقه ای دارد ، رشد اقتصادی پکن باعث شده است که در غرب آسیا سرمایه گذاری بیشتری کند.

از جمله کشورهای منطقه ای که چین با آنها همکاری نزدیک داشته است ، ایران است. چین و ایران به تدریج روابط دو جانبه خود را با یکدیگر بهبود بخشیده اند .ایران  از دهه 1990 به عنوان تامین کننده نفت پیشرو برای چین ظاهرشده است و چین از سال 2000 به عنوان شریک تجاری برتر ایران شناخته میشود.   روابط دو جانبه  دو کشور با امضای  برجام بیشتر تقویت شد که  چین ، نقشی اساسی در نهایی شدن برجام  داشت. در ژانویه 2016 ، در جریان سفر شی جین پینگ رئیس جمهور چین به تهران ، چین و ایران بیانیه مشترکی صادر کردند واعلام داشتند که قصد دارند روابط دوجانبه بین دو کشور  را به “یک مشارکت استراتژیک جامع” ارتقا دهند(5).

روابط دو جانبه دو کشور  به دلیل تمایل پکن برای ایستادگی در برابر سیاست  ” فشار حداکثری ” دونالد ترامپ علیه ایران پس از خروج آمریکا از برجام در ماه مه 2018 تقویت شد. این موضوع  روحیه تازه ای به توافق نامه همکاری پیشنهاد شده  در سال 2016 داد  بنابراین  در ماه ژوئن 2020 ، پیش نویس توافق پیشنهادی در مجلس ایران ارائه و تصویب شد(6).  پس از انتظارات زیاد ، در تاریخ 27 مارس 2021 ، چین و ایران در سفر وزیر امور خارجه چین وانگ یی به تهران ، امضای توافق نامه همکاری استراتژیک را اعلام کردند.

در پس زمینه این تحولات ، درک تأثیر این توافق بر روابط چین و ایران و پیامدهای احتمالی آن برای هند مهم است.

روابط چین و ایران

روابط چین و ایران مبتنی بر همکاری اقتصادی و توازن استراتژیک است. برای پکن ، ایران یک شریک معتبر در منطقه خلیج فارس و غرب آسیا ، به ویژه برای امنیت انرژی است. بعلاوه ، ایران به عنوان یک مقصد بالقوه برای سرمایه گذاری چینی ها در پروژه های توسعه ای دیده می شود. از سوی دیگر ، تهران روابط با چین ، همراه با روابطش با روسیه را نشانه هایی از ادامه تعامل خود با قدرت های جهانی كه از ایالات متحده آمریكا سرپیچی می كنند و تمایل اروپا برای منزوی كردن ایران می داند. ایران به چین به عنوان وزنه مقابله ای در برابر آمریکا و اقدامات این کشور در برابر برنامه هسته ای و سیاست های منطقه ای خود نگاه می کند. چین  از ایران و تعهداتش در زمینه منع گسترش سلاح های هسته ای به عنوان بخشی از برجام حمایت کرده است.(7)

پس از خروج آمریكا از برجام و اعمال تحریم های یك جانبه اقتصادی علیه ایران ، چین به گسترش روابط سیاسی و استراتژیك با ایران ادامه داد. چین از ادامه برجام بدون ایالات متحده حمایت كرد و ابراز تمایل كرد كه با اتحادیه اروپا  برای زنده نگه داشتن برجام همکاری كند و از تلاش های اتحادیه اروپا برای راه اندازی کانال  ویژه برای انجام تجارت در کالاهای اساسی با ایران حمایت كرد(8). 

در ژوئن 2019 ، در حاشیه اجلاس سازمان همکاری شانگهای  در بیشکک ، رئیس جمهور شی جین پینگ به تهران اطمینان داد كه از ادامه برجام در سطح دو جانبه و همچنین در مجامع چند جانبه  بین المللی حمایت می كند.(9) در پاسخ ، حسن روحانی نیز بر اهمیت استراتژیک چین برای ایران تأکید کرد و تمایل تهران را برای مشارکت در BRI و تقویت همکاری های اقتصادی اعلام کرد. در سفر چن شیادونگ ، دستیار وزیر خارجه چین به ایران در مارس 2019 ، جواد ظریف وزیر امور خارجه ایران از حمایت چین و ابراز تمایل برای رسیدن به نیمه راه برای پیشبرد برنامه همکاری استراتژیک طرفین خبر دادند .(10)

وقتی ظریف به منظور ارائه نقشه راه 25 ساله همکاری استراتژیک در آگوست 2019 از پکن دیدار کرد ، وانگ یی وزیر امور خارجه چین به تهران اطمینان داد که چین از برجام حمایت مداوم می کند. در ژانویه 2020 ، هنگامی که قاسم سلیمانی فرمانده نیروی قدس در حمله هواپیمای بدون سرنشین آمریکا در بغداد ترور شد ، وانگ ابراز نگرانی چین کرد و گفت که واشنگتن نباید “از قدرت سو استفاده کند” و در عوض “از طریق گفتگو به دنبال راه حل باشد”.(11)

روابط چین و ایران با توجه به تمایل چین برای کمک به ایران در مقابله با بحران ، پس از شیوع بیماری همه گیر کرونا بیشتر تقویت شد.

مشارکت راهبردی جامع

امضای “مشارکت استراتژیک جامع”  با توجه به سیر اخیر روابط چین و ایران تعجب آور نیست. چین این معامله را فرصتی دیگر برای ارتقا سرمایه های کلان و پروژه های اتصال خود در خلیج فارس و غرب آسیا تحت حمایت BRI می داند. این در ادامه امضای توافق نامه های همکاری مشابه پکن با سایر کشورهای منطقه از جمله عربستان سعودی ، ترکیه و امارات و توسعه مشارکت تجاری نزدیک با عمان ، کویت ، قطر ، مصر و اسرائیل است. علاوه بر این ، از طریق این توافق ، چین منبع مطمئنی برای امنیت انرژی خود بدست می آورد. گزارش شده است ، این پیش نویس برای خرید محصولات نفت ، گاز و پتروشیمی چین با حداقل تخفیف 12 درصدی تدارک دیده شده است(12).

از طرف دیگر ، ایران امیدوار است که مشارکت همه جانبه با چین به آن کمک کند تا بر مشکلات اقتصادی بدتر شده به دلیل تحریم های ناتوان کننده اعمال شده توسط دولت ترامپ و تأثیرات کووید 19غلبه کند.  روحانی در جلسه کابینه برای بحث در مورد پیش نویس نهایی برنامه جامع همکاری با چین در ژوئن سال 2020 ، اظهار داشت که این توافق “فرصتی برای ایران برای جذب سرمایه گذاری در زمینه های مختلف اقتصادی از جمله صنعت ، گردشگری ، فناوری اطلاعات و ارتباطات میداند.(13)

از نظر همکاری اقتصادی ، این توافق گسترش همکاری های دو جانبه در بخش های اقتصادی ، تجاری ، فناوری ، جهانگردی ، دفاع و امنیت را پیش بینی می کند. این فرصت ها را برای همکاری در پتروشیمی ، انرژی های تجدید پذیر و هسته ای هسته ای ، زیرساخت های حمل و نقل از جمله بزرگراه ها ، راه آهن و بنادر برای ارتقا مشارکت ایران در BRI تأکید می کند. بعلاوه ، مقرراتی برای همکاری در بخشهای بانکی و مالی و همچنین نیروی انسانی وجود دارد. نکته قابل توجه این است که پیش نویس توافق مصوب دولت ایران همکاری بین چین و ایران در کشورهای ثالث از طریق برنامه های توسعه مشترک را پیشنهاد می کند.

توافق نامه همکاری استراتژیک احتمالاً باعث تقویت تجارت دو جانبه انرژی بین ایران و چین می شود که در نتیجه تحریم های ایالات متحده و اختلالات ناشی از کووید19شاهد افت  آن بوده است. تقریباً 80 درصد کل واردات چین از ایران نفت خام و گاز طبیعی است. اگرچه چین حتی پس از انقضا چشم پوشی از معافیت در فوریه 2019 به واردات نفت ایران ادامه داد ، اما حجم آن تا دسامبر 2019 به 210 هزار بشکه در روز کاهش یافت که بالاترین میزان در یک دهه گذشته است. وقتی ایالات متحده خریداران نفت ایران را به توقف یا تحریم های ثانویه تهدید کرد ، چین با این اقدام مخالفت کرد. مقامات چینی با تأکید بر اینکه کاهش منابع نفتی ایران بر نوسانات بازارهای جهانی انرژی خواهد افزود ، ادامه خرید نفت از ایران را اعلام کردند. اگرچه واردات نفت چین از ایران کاهش یافت ، اما این سخنان به پکن کمک کرد تا روابط دوستانه خود را با تهران حفظ کند.

این امر با گسترش همکاری های تجاری در زمینه های دیگر تکمیل شد. در نوامبر 2019 ، ایران و چین یک کمیته داوری مشترک برای نظارت بر تجارت بین دو کشور ایجاد کردند. اتاق بازرگانی ، صنایع ، معادن و کشاورزی تهران یک تفاهم نامه سه جانبه برای همکاری با اتاق بازرگانی بین المللی چین و اتاق بازرگانی ایران امضا کردند. چین واردات بیشتر محصولات فلزی و معدنی را از ایران آغاز کرد. وزارت صنعت ، برطبق گزارش وزارت صمت  ، ایران بین مارس و اکتبر 2019 ،  فلزاتی از جمله سنگ آهن ، کاتد مس ، شمش فولاد ، سنگ مس و شمش روی به ارزش 1.568 میلیارد دلار آمریکا به چین صادر کرده که 150 درصد در مقایسه با مدت مشابه در سال2018  افزایش نشان میدهد.

علاوه بر تجارت  ، توافق نامه اهمیت استراتژیکی نیز دارد. اولاً ، ایران و چین در تضاد با ایالات متحده هستند. اگرچه رئیس جمهور جوزف بایدن ، برخلاف سلف خود ، از تمایل به مذاکره با ایران برای احیای توافق هسته ای خبر داده است ، اما نتیجه هنوز مشخص نیست. تلاش ها برای بازگشت ایالات متحده به برجام با سرعت  حلزونی پیش می رود. دولت بایدن برای بازگشت به برجام عجله ای ندارد و ممکن است با مقاومت از داخل آمریکا و متحدان منطقه ای خود ، به ویژه اسرائیل ، در اعطای هرگونه امتیاز به ایران روبرو شود. حتی اگر این توافق دوباره احیا شود و تحریم های آمریکا برداشته شود ، بعید است که روابط خصمانه طولانی مدت بین آمریکا و ایران را ترمیم کند. بنابراین ، ایران به شرط بندی خود با چین و همچنین روسیه به عنوان وزنه مقابل ایالات متحده ادامه خواهد داد.(14)

در همان زمان ، جنگ تجاری آمریكا و چین كه در دوران ریاست جمهوری ترامپ آغاز شد ، احتمالاً  در دوران بایدن هم ادامه خواهد یافت. علاوه بر این ، در ایالات متحده و در میان متحدان اروپایی آن ، از ارتباط اقتصادی ، سیاسی و دیپلماتیک چین در آسیا ، آفریقا ، آمریکای لاتین و اروپای شرقی ، نارضایتی فزاینده ای وجود دارد. سوظن در مورد پروژه های اتصال مگابایتی چین ، ارتقا شبکه جی .5. 5G از طریق هاوایی ) (Huawei و BRI به بالاترین حد خود رسیده است و این در نحوه تمرکز ایالات متحده به استراتژی  هندو-اقیانوس آرام (ایندو پاسیفیک )به عنوان سیاست مهار علیه چین قابل مشاهده است. بنابراین همکاری استراتژیک می تواند به عنوان اتحادی بین دو دشمن ایالات متحده تلقی شود.

ثانیا ، توافق نامه همکاری استراتژیک در زمینه ژئوپلیتیک منطقه ای در خلیج فارس و غرب آسیا اهمیت پیدا می کند. متحدان منطقه ای و شرکای ایالات متحده ، یعنی اسرائیل ، عربستان سعودی و امارات ، ایران را یک تهدید امنیتی می دانند. این یکی از مهمترین عواملی بود که منجر به امضای توافقنامه ابراهیم بین اسرائیل و کشورهای عربی خلیج فارس ، یعنی بحرین و امارات شد. از این رو برای تهران ، روابط امنیتی و استراتژیک با چین و روسیه برای پیمایش در ژئوپلیتیک منطقه مهم است. برای مسکو و پکن ، که از یک سیاست چند جانبه در منطقه پیروی می کنند ، روابط بهتر با ایران راهی برای به چالش کشیدن هژمونی ایالات متحده است که از طریق رزمایش مشترک دریایی روسیه ، چین و ایران در دسامبر 2019 در خلیج عمان اعلام شد.(15)

ثالثاً ، ایران به دنبال همکاری بیشتر با چین برای غلبه بر چالش های سیاسی اجتماعی داخلی است که با تحریم های اقتصادی تشدید شده است. ایران به دلیل مشکلات اقتصادی روزافزون در طی سال 2019 با نارضایتی های  داخلی  روبرو شده است. همه گیری کووید 19 و واکنش ناکارآمد دولت اوضاع داخلی را بیش از پیش پیچیده کرده است. از نظر روحانی ، امضای توافق نامه نمی توانست زمان بهتری داشته باشد ، به خصوص از آنجا که مخالفان سیاسی  دولت به دلیل شکست های سیاست داخلی و خارجی به دولت حمله می کنند . تندروها در ایران ، که پیشتر با توافق هسته ای مخالفت کرده بودند ، همچنان با احیای آن مخالفت می کنند و معتقدند که این توافق موجب تسکین اقتصادی وعده داده شده، نشده است. بنابراین حکومت ایران امضای مشارکت استراتژیک بلند مدت با چین را به عنوان یک موفقیت مهم در سیاست خارجی نشان می دهد که منافع اقتصادی به همراه خواهد داشت.(16)

چهارم ، توافق نامه همکاری استراتژیک همکاری چین و ایران را در حوزه امنیتی ، به ویژه در مبارزه با تروریسم ، جرایم سازمان یافته ، تأمین مالی تروریسم  و پولشویی پیش بینی کرده است. دو کشور با مشارکت در تمرین های مشترک نظامی ، همکاری های امنیتی خود را ارتقا بخشیده اند. در ژانویه 2020 ، ژائی جون ، نماینده ویژه چین در خاورمیانه ، برای  انجام گفتگوی های  امنیتی از تهران بازدید كرد 19 و پیش از آن جلسه رئیس نیروهای مسلح ایران با همتای چینی در سپتامبر 2019 برگزار شد. 20 علاوه بر این ، بحث های میان این دو برای تامین تسلیحات و تجهیزات نظامی چینی به ایران نیز مطرح است . چین در حال حاضر حضور دریایی و نظامی خود را در غرب اقیانوس هند گسترش داده است و تفاهم استراتژیک با ایران به پکن کمک می کند تا رد پای نظامی خود را در منطقه گسترش دهد.(17)

 

 

چالش های احتمالی برای هند

با وجود چگونگی پیشرفت همکاری های استراتژیک چین و ایران در بلند مدت ، نزدیکی فزاینده چین و ایران چالش های استراتژیکی برای هند دارد.

اولاً ، روابط هند و ایران پس از اعلام ترامپ در مورد خروج آمریکا از برجام در سال 2018 ، با اعمال مجدد تحریم های ایالات متحده تحت تأثیر قرار گرفته است. واردات هند از نفت ایران به طور قابل توجهی تحت تأثیر قرار گرفت و در فوریه 2019 به دلیل امتناع دولت ترامپ از تمدید معافیت ، برای واردات نفت از ایران متوقف شد. تهدید به تحریم های ثانویه کار توسعه ای را که توسط شرکت های هندی از طریق اعتبارات ارائه شده توسط بانک صادرات و واردات  هند انجام می شود ،  را مختل می کند. شرکت های هندی در تجارت با همتایان ایرانی محتاط بودند زیرا در زمینه تحریم های اقتصادی عدم شفافیت  وجود داشت ، به ویژه از آنجا که بسیاری از بخشهای غیرنفتی از جمله معدن ، آهن و فولاد نیز تحت تحریم قرار گرفتند.

با تلاش های دیپلماتیک ، ایالات متحده رسماً تأكید كرد كه كار پروژه بندر چابهار تحت تحریم نیست. از این رو ، شرکت های هندی کار بر روی این پروژه را از سر گرفتند. هند که پس از تأیید ، اعتبارات مربوط به پروژه بندر را در بودجه 2019-2020 به 45 کرور روپیه  (5.9 میلیون دلار آمریکا) به 150 کرور حدود 20 میلیون دلار آمریکا) برای سالهای 2018  ، افزایش داد. اختصاص 100 کرور (حدود 13 میلیون دلار آمریکا) در بودجه 21-2020 نیز انجام شده است . دهلی نو نه تنها به دلیل تحریم های ایالات متحده بلکه به دلیل بیماری همه گیر کووید 19با چالش روبرو شد.(18)

ثانیاً ، رشد روزافزون چینی ها در ایران به این معنی است که چین ، به دلیل روابط دیپلماتیک و سیاسی بهتر ، می تواند در دستیابی به پروژه های توسعه ای نسبت به هند برتری داشته باشد. هند و چین هر دو برای موقعیت های اقتصادی یکسان در خلیج فارس رقابت می کنند ، از این رو هر دو مدت طولانی است که روابط خود را با کشورهای حاشیه خلیج فارس متعادل کرده اند تا از گرفتار شدن در تنش های منطقه جلوگیری کنند. 

دهلی نو علی رغم چالش های ناشی از عوامل خارجی ، همچنان به روابط خود با ایران اهمیت می بخشد همانطور که با سفر وزیر دفاع راجنات سینگ به تهران در سپتامبر 2020 نشان داده شد ، و پس از چند هفته توسط وزیر امور خارجه جایشانکار ادامه یافت . دو کشور بر همکاری دو جانبه در مورد پروژه بندر چابهار و روند صلح افغانستان تأکید دارند. هند همچنین به مشارکت ایران در ابتکارات مهم منطقه ای ادامه داده است. در فوریه 2021 ، امیر سرتیپ امیر حاتمی وزیر دفاع ایران برای شرکت در اولین کنگره وزیران دفاع منطقه اقیانوس هند در سال 2021 در بنگالور در هند حضور داشت. 

فرجام پیش رو 

هند دارای منافع حیاتی در خلیج فارس و آسیای غربی شامل امنیت انرژی ، تجارت  ، دیاسپورا و مبارزه با ترور و افراط گرایی است. ایران یک بازیگر مهم منطقه ای است و هند روابط قوی و دوستانه ای با ایران داشته است. روابط دو جانبه بین دو کشور همواره  در برابر اختلالات ناشی از عوامل خارجی مقاومت کرده و صمیمانه باقی مانده است. تبادل دیدارهای وزرا ، تعاملات منظم دیپلماتیک و ادامه همکاری در پروژه های در حال توسعه برای این امر گواه است. دهلی نو به روابط خود با ایران اهمیت استراتژیک می دهد و به نوبه خود ، تهران به هند به عنوان شریک حیاتی اقتصادی و استراتژیک خود نگاه می کند. فرصتهای کافی برای همکاری در آینده در زمینه های اقتصادی ، سیاسی و استراتژیک وجود دارد. چالش های ناشی از عوامل خارجی ، از جمله در حال رشد چینی ها در منطقه خلیج فارس ، با ادامه تعاملات سیاسی و دیپلماتیک می توان برطرف کرد.

واژگان كليدي: مشارکت ,استراتژیک جامع ,چین ,ایران, چالش های,احتمالی , هند,قدرت اله بهبودی نژاد

1. . Madinat al-Hareer (Silk City)
2. . Duqm
3. . Jonathan Fulton, “China’s Gulf Investments Reveal Regional Strategy”, The Arab Gulf States Institute in Washington, July 29, 2019.
4. . “Assistant Foreign Minister Chen Xiaodong Attends the Middle East Security Forum”, Ministry of Foreign Affairs of the People’s Republic of China, November 27, 2019.
5. . “Full text of Joint Statement on Comprehensive Strategic Partnership between I.R. Iran, P.R. China”, Office of the President of Islamic Republic of Iran, January 23, 2016.
6. “The 25-year Comprehensive Cooperation Plan between Iran and China Approved”, Office of the President of Islamic Republic of Iran, June 21, 2020.
7. “China, Iran Sign Agreement to Map Out Comprehensive Cooperation”, Xinhua, March 28, 2021.
8. . “China to Continue Committing to Safeguarding and Implementing the JCPOA on the Iranian Nuclear Issue”, Ministry of Foreign Affairs of the People’s Republic of China, May 26, 2018.
9. . “Xi Jinping Meets with President Hassan Rouhani of Iran”, Ministry of Foreign Affairs of the People’s Republic of China, June 14, 2019.
10. . “Assistant Foreign Minister Chen Xuedong Visits Iran”, Ministry of Foreign Affairs of the People’s Republic of China, March 08, 2019.
11. . “After Soleimani’s Death, China Urges US ‘Not to Abuse Force’, Says It Will Aggravate Regional Tensions”, News18, January 04, 2020.
12. . Mordechai Chaziza, “China and Iran Reach a New Stage in Their Strategic Partnership”, BESA Center Perspectives Paper, No. 1, 654, June 21, 2020.
13. . “The 25-year Comprehensive Cooperation Plan between Iran and China Approved”, Office of the President of Islamic Republic of Iran, June 21, 2020.
14. “Iran Nuclear Deal: US Joins Vienna Talks Aimed at Reviving Accord”, BBC News, April 06, 2021.
15. .“Russia, China, Iran Start Joint Naval Drills in Indian Ocean”, Reuters, December 27, 2019.
16. . “Election Looming, Iran’s Rouhani Says Hardliners Sabotage Goal to Lift Sanctions”, Reuters, March 17, 2021.
17. . Kristin Huang, “China and Iran: a Relationship Built on Trade, Weapons and Oil”, South China Morning Post, January 09, 2020.
18. .Meena Singh Roy, “India’s Chabahar Dilemma”, MP-IDSA Comment, July 31, 2020.