دکتر محمد حسن صنعتی
پژوهشگر روابط بین الملل
مرکز بین المللی مطالعات صلح – IPSC
روابط دو کشور برادر، ایران و تاجیکستان ، گرچه ایران اولین کشوری بوده است که پس از فروپاشی اتحاد جماهیر سوسیالیستی شوروی، استقلال جمهوری تاجیکستان را به رسمیت شناخته است ، پس از دست اندازهایی که طی دو سه دهه گذشته گهگاه در مسیر توسعه روابط رخ نموده است و به رغم همکاریها و حمایتهای جمهوری اسلامی ایران از تاجیکستان ، حتی بعضا با حبس و آزار قائلان به پیوندهای مستحکم دو کشور همراه شده است ، اکنون می رود تا مسیری هموار همراه با توسعه عملی دوستی ها در پیش گیرد.
البته امروز شعاری چون ” ایران قبله تاجیکان” در این جمهوری به گوش نمی رسد ، اما کسی هم به علت احساس برادری و پیوند با برادران هم دین و آیین و فارس زبان خود و ابراز این احساس مورد تخطئه قرار نمی گیرد و بیش از همیشه ، منطق ، واقع بینی و عقلانیت به جای شعارزدگی بر ظرفیتهای فکری و فرهنگی فیمابین رجحان یافته است. گویی به درستی این مفاهمه حاصل شده است که ایرانیان و تاجیکان قبله ای واحد دارند و خود را از یک قبیله و قوم می دانند.
در سال 1399 ه.ش.(2020م.) اراده دو کشور برای از سرگیری پروسه گسترش روابط ، در حوزه های اقتصادی خود را نشان داد. از اوایل تابستان این سال ایران توانست با همکاری تاجیکستان ضمن سرمایه گذاری در زمینه مبادله کالا با این کشور ، از مسیرهای تاجیکی برای ترانزیت کالا به کشورهای آسیای میانه استفاده کند.در اواسط این سال نشستهای تخصصی مرتبط با کمیسیون همکاریهای دو کشور به ویژه جلسه رسمی وزرای نیرو و انرژی ایران و تاجیکستان به عنوان روسای این کمیسیون خبر از عزم جدی دو کشور برای توسعه مراودات اقتصادی به ویژه در بخش انرژی داد.این کمیسیون از سالها پیش نهاد رسمی و اجرایی برنامه ریزی و اقدام مشترک ایران و تاجیکستان شناخته می شده است.بدهی های به تعویق افتاده طرف تاجیکی در قبال مشارکت ایران در احداث و فعال سازی و نگهداری نیروگاه آبی ” سنگ توده” به عنوان یکی از منابع مهم برق تاجیکستان و حتی تامین کننده برق مورد نیاز برای استفاده در مراودات اقتصادی این کشور با کشور همسایه ، افغانستان ، نظر به حجم این بدهی ها و محاسبات مربوط به دیرکردها درعمل به تعهدات مالی نیز از موارد مهمی است که کمیسیون مزبور دارای صلاحیت رسیدگی به آنها شناخته می شود.
در نیمه دوم سال 1399 روند گسترش روابط ، حجم و کم و کیف بیشتری پیدا کرد . به عبارتی روابط دو کشور از فاز دیدارهای دوستانه و توافقات کلی و بعضا تعارفات دیپلماتیک قدم به مرحله برداشتن گام های مشخص و مشترک در پروژه های مشخص گذاشت . از جمله ، قرار داد اجرای مرحله دوم “تونل استقلال” در ابتدای بهمن ماه سال گذشته از ناحیه مقامات صاحب اختیار و اجرایی پروژه به امضا رسید. مشکلاتی که در نحوه اجرای این پروژه به عنوان کانال استراتژیک و پیوند دهنده زمینی جنوب و شمال تاجیکستان و ضمنا مسیر ارتباطی این کشور با همسایه های شمالی و دیگر کشورهای منطقه بروز کرده بود ، نگرانی هایی پدید آورده بود که به نظر می رسد در چارچوب مذاکرات سال گذشته تمهیداتی برای رفع و رجوع این نگرانی ها اندیشیده شده است. در باب اهمیت این تونل برای طرف تاجیکی ، این نظر وزیر حمل و نقل تاجیکستان که تکمیل تونل استقلال را تحفه ای به جشن سی سالگی استقلال این کشور ارزیابی کرده است ، در خور توجه می باشد.
در ادامه توافق های صورت گرفته ، یکی از برنامه های مشترک دو کشور همکاری در حوزه کار ، آموزش فنی و حرفه ای و خصوصا اعزام نیروی کار است که به منظور اجرایی شدن توافق ، طرف ایرانی تدوین برنامه همکاری را تقبل کرده و در دستور کار خود قرار داده است. بنا به این توافق این امیدواری در بین افراد مشمول “نیروی کار” تاجیکستان به وجود می آید تا با توجه به قابلیتهای آموزشی و صنعتی در کشور ایران ، از امکانات آموزش فنی و حرفه ای برخوردار شوند و در پرتو این آموزشها و تبدیل شدن از کارگر ساده به کارگر و سپس تکنیسین ماهر به فرصتهای بیشتر و مناسب تر برای اشتغال دست پیدا کنند.این در حالی است که بخشی از این قبیل آموزشها با رویکرد تامین انتظارات طرف تاجیک مبنی بر همکاری ایران در تربیت مهندسین و نیروهای کارآمد در حوزه تکنولوژی و صنعت تاجیکستان برنامه ریزی خواهد شد.به نظر می رسد در شرایطی که بر اثر شیوع گسترده ویروس کووید 19 و محدودیتهای ناشی از این ابتلا نیروهای کار تاجیکستان دیگر امکان حضور در کشور روسیه و ظرفیتهای اشتغال آن را از دست داده اند این توافق بتواند همچون بارقه امیدی بر فضای کسب و کار در تاجیکستان اثر مثبت بگذارد.در سالهای گذشته ، در حدود یک چهارم نیروی کار تاجیکستان به علت محدودیت شغل در این کشور راهی روسیه می شدند و معمولا با تن دادن به اقامتهای طولانی و مشقات دوری از خانواده سعی می کردند با پذیرش زندگی در مضایقه ، پس از دوره های چندین ماهه با پس انداز حقوق دریافتی به تاجیکستان برگردند.بعضا این شقاق خانوادگی باعث بروز مشکلات و آسیبهای اجتماعی در بین خانواده ها نیز می شده است که ممکن است طرح همکاری با ایران بتواند بخش عمده ای از مشکلات مذکور را از پیش پای نیروهای کار تاجیکستان بردارد.
در بین آنچه از برنامه های مربوط به همکاریهای دوکشور اعلام شده ، و می تواند چه در توسعه آموزشهای فیمابین برای تربیت و اشتغال نیروی کار و چه در تامین دیگر نیازهای آموزشی از جمله اعطای فرصت های حضور و بهره برداری از تحصیلات تکمیلی مورد توجه جامعه جوان و علاقه مند به تحصیل در دانشگاه های هر دو کشور قرار گیرد ، تدوین نقشه راه همکاریهای علمی دو کشور است . این اقدام می تواند در چندین زمینه از جمله تامین اعضای هیئت علمی به تناسب رشته ها و زمینه ها ی آموزشی یا پژوهشی در ایران و خصوصا تاجیکستان منشا تاثیرات چشمگیر باشد.بدین منظور ، از ابتدای زمستان سال 1399 ، معاونت مرکز همکاری های علمی بین المللی وزارت علوم ، تحقیقات و فناوری ایران بسته سیاستی ویژه ای را در دستور کار قرار داده و پیگیر تدوین نقشه راه این همکاریها با جمهوری تاجیکستان می باشد.
در این بین سفر وزیر کشور جمهوری اسلامی ایران در اوایل اسفندماه گذشته به تاجیکستان که با دعوت برای حضور در جشن دانش آموختگی درجه داران و افسران دانشکده پلیس این کشور صورت گرفت ، این پیام را به همراه داشت که همکاریهای دو کشور در زمینه های گوناگون اقتصادی ، فرهنگی ، بهداشت و درمان و از جمله مبارزه با بیماری جهانگیر کرونا و حتی زمینه های امنیتی پیش بینی شده و رو به توسعه گذاشته است. دیدار رحمانی – وزیر کشور ایران – و رحمان – رئیس جمهوری کشور تاجیکستان – گواه چنین ادعایی است. بنا به همین شواهد نیز می توان احتمال داد که از این پس ، پاره ای سهوها در فضاهای رسانه ای تاجیکستان که گاه به پخش مطالب و نسبتهای غیرواقع بینانه به ایران در – به تعبیر اداره کل اطلاع رسانی و امور سخنگویی وزارت خارجه ایران – سریال های ” به اصطلاح مستند در تلویزیون دولتی تاجیکستان ” منجر و باعث بروز سوال و سوء تفهم و احضار نماینده کشور برادر تاجیکستان به اداره آسیای مرکزی ایران می شود ، با نظارت مقامات تاجیکستان رخ ندهد و تکرار نگردد.
نگاهی به تحولات و فراز و نشیبهای سه دهه استقلال جمهوری تاجیکستان نشان می دهد که این کشور اکنون تصمیم گرفته است برای حرکتی مطمئن و رو به جلو در جاده توسعه و پیشرفت بیش از هر زمانی تامین ثبات و آرامش را در صدر اهداف خود قرار دهد. در جهت تحقق این هدف روند امور با رهبری رئیس این جمهوری به گونه ای بوده است که از یک سال پیش زمینه انتخاب رستم امام علی فرزند امام علی رحمان به ریاست مجلس ملی فراهم گردید و وی از فروردین ماه سال قبل در این سمت قرار گرفت . بدین ترتیب ، رستم فرزند رئیس جمهور ، “شخص دوم” این کشور شناخته می شود ، به گونه ای که طبق قانون در صورت فوت رئیس جمهور یا کنار رفتن او ، تا برگزاری انتخابات ریاست جمهور ، او جانشین رئیس جمهور و رهبر کشور می شود. این در حالی است که امام علی رحمان خود نیز در اواسط سال گذشته، پس از رقابت با 4 نامزد تایید شده انتخابات ریاست جمهوری ، توانست رای اکثریت شرکت کنندگان در انتخابات را به دست آورد و برای پنجمین دور متوالی از سال 1992م. به این سو بر کرسی ریاست بنشیند. با این انتخاب او که از 28 سال قبل زمام امور را در تاجیکستان در دست داشته ، تا 7 سال دیگر یعنی تا سال 2027م. در این پست مستقر خواهد بود که در این صورت 35 سال زمامداری و رهبری در این کشور بر عهده وی بوده است. طی این سالها ، وجه غالب رویکردهای امام علی رحمان و جمهوری تاجیکستان در مورد رابطه با جمهوری اسلامی ایران ، همچون رویکرد جمهوری اسلامی ایران در رابطه با کشورهای منطقه و از جمله با کشور مهم تاجیکستان ، همکاری و حسن ظن بوده است . پیام های تبریک مبادله شده بین روسای جمهوری ایران و تاجیکستان در نوروز سال جدید نشان داد که همچنان دو کشور آماده ارتباط ، دوستی ها و همکاریهای روزافزون اند. و این البته تصوری است که تصدیق آن در آینده صورت عمل خواهد یافت.
واژگان كليدي: روابط ،ایران ، تاجیکستان ، سالی که گذشت، دکتر محمد حسن صنعتی
