عضو هیئت علمی دانشگاه فردوسي و كارشناس ارشد زبان روسي
مرکز بین المللی مطالعات صلح – IPSC
حمايت از زبان ملي يكي از اولويت ها و راهبردهاي سياسي و فرهنگي كشورها در داخل و خارج بوده و نقش مهمي در پرستيژ سياسي، فرهنگي ، افزايش قدرت نرم جايگاه ديپلماسي فرهنگي آن كشورها داشته است. زبان روسي هم با اینکه یکی از ارکان اصلی هویت روسي است ولی هویتی بسیار فراتر از روسيه دارد. در اين بين با توجه زبان روسي در جهان براي بررسي موانع و چالشهاي مربوط به گسترش جايگاه اين زبان و نقش آن در ديپلماسي فرهنگي و قدرت نرم روسيه و همچنين آسيب شناسي روند موجود، با کارشناس ارشد زبان و ادبیّات روسي، دكتر سيد محمد جواد يزدان مهر به گفتگو نشسته ایم:
واژگان کلیدی: ديپلماسي فرهنگي، نقش ، جايگاه جهاني، زبان روسي، روسيه وضعیت زبان روسي در جهان، زبان روسي
مرکز بین المللی مطالعات صلح : جايگاه و تحولات زبان روسي در جهان بعد از سقوط شوروي چگونه بوده است؟
پس از فروپاشی اتحاد جماهیر شوروی در سال 1991 زبان روسی در بسیاری از کشورهای تازه استقلال یافته تا حدودی جایگاه خود را از دست داده است و این کشورها به استثنای اوکراین و بلاروس و قزاقستان اکنون به زبانی غیر زبان روسی تکلم می کنند و زبان روسی در این کشورها همچنان رو به فراموشی است.
از سال 2002 روسیه اقدامات مهمی را برای حمایت از زبان روسی خارج از فدراسیون روسیه انجام داده است که از جمله این اقدامات تاسیس بنیاد “دنیای روسی” که در برخی از دانشگاههای ایران مانند دانشگاه تهران و فردوسی مشهد نیز فعالیت داشته است. موسسه پوشکین نیز با حمایت وزارت علوم روسیه برنامه ای با عنوان “سفرای زبان روسی ” در سال 2015 با هدف گسترش زبان روسی آغاز کرده است، اما فعالیت این نهادها در چند سال اخیر بشدت کاهش پیدا کرده است.
مرکز بین المللی مطالعات صلح : جایگاه زبان روسي در حوزه فرهنگ و ارتباط بین اقوامی كشورهاي همسود، چگونه است؟
تا سال 1990 در اتحاد جماهیر شوروی علنا زبان رسمی وجود نداشت و اقوام مختلف در شوروی به زبان های بومی خود صحبت می کردند. اما از سال 1990پس از بازنگری در قانون زبان های اقوام اتحاد جماهیر شوروی ، زبان روسی به عنوان زبان رسمی تصویب شد. مردم در ارتباطات خود بدون توجه به قومیت مجبور به تکلم به زبان روسی می شدند که همین اجبار در تکلم به زبان روسی سبب ساز تضعیف برخی گویش ها و یا زبان های اقوام مختلف در سراسر اتحاد جماهیر شوروی شده است در حال حاضر زبان روسی در اکثر جمهوری های تازه استقلال یافته شوروی به عنوان زبان دوم مطرح هست که البته نسل قدیم و رهبران این کشورها در مناسبات و دید و بازدیدها با سران روسیه به زبان روسی تکلم می کنند اما نسل جدید بیشتر تمایل به فراگیری زبان انگلیسی و زبان های اروپای غربی دارند که این امر در حقیقت ماحصل عدم موفقیت سیاست خارجی روسیه در حوزه فرهنگ می باشد.
مرکز بین المللی مطالعات صلح : اگر نگاهي مقايسه ای به جايگاه كنوني زبان روسي در غرب با جايگاه گذشته آن داشته باشيم در سی سال پیش چگونه بود و امروز چگونه است ؟
بر اساس آمار وزارت علوم روسیه ، تا سال 2018 تعداد خارجیانی که در روسیه زبان روسی یاد می گیرند تقریباً نصف شده است و علاقه به یادگیری زبان روسی و تعداد روسی زبان ها همچنان رو به کاهش است. زبان روسی اکنون از نظر توزیع در رتبه دهم جهان قرار دارد و در 27 کشور تکلم می شود. طبق آمار موسسه مطالعات جامعه شناسی روسیه در اوایل دهه 1990 تعداد زبان آموزان روسی 74.6 میلیون نفر بود که در 2004 به 51.2 میلیون نفر و در سال 2018 به 38.2 میلیون نفر کاهش یافته بود. به استثنای کشورهای اتحاد جماهیر شوروی سابق ، تعداد زبان آموزان روسی پس از شوروی از 20 میلیون نفر به یک میلیون نفر کاهش یافته است.
مرکز بین المللی مطالعات صلح: گسترش زبان روسي در ابعاد مختلف منطقه اي و حتي بين المللي چه پيامدهايي بر قدرت نرم و جايگاه ديپلماسي فرهنگي روسيه خواهد داشت؟
تالستوی، نویسنده برجسته روس می گوید: «زبان، عصاره افکار، ایده ها و عواطف انسانی است که طی نسل های مختلف در میان یک قوم و ملت شکل گرفته است.» بنابراین می توان ادعا کرد که زبان مهمترین ابزار دیپلماسی فرهنگی و قدرت نرم یک کشور است که مبین فرهنگ و تاریخ و ادبیات است. اقدامات روسیه در گسترش زبان روسی عملا ناموفق بوده، چراکه سیاست خارجی روسیه در سال های اخیر سمت و سوی نظامی تهاجمی گرفته و تقابل با غرب و در راس آن آمریکا تاثیر بسزایی در کاهش اقبال عمومی به زبان روسی داشته است. بطوریکه کرسی های زبان روسی در بسیاری از کشورهای جهان من جمله ایران در حال تضعیف است و هر ساله دانشجویان کمتری به فراگیری این زبان روی می آورند. به عنوان مثال بنیاد “دنیای روسی” عملا فعالیت خود در ایران متوقف کرده است که دلیل اصلی آن عدم حمایت های مالی است که این بی تردید در تضعیف دیپلماسی فرهنگی روسیه تاثیر بسزایی دارد.
با توجه به فاصله گرفتن روسیه از دموکراسی و روی آوردن به فرد محوری در قدرت طبیعتا ضعیف تر هم خواهد شد، چراکه دیپلماسی فرهنگی غرب به مراتب قوی تر و تهاجمی تر عمل می کند. تمایل روس ها به اخذ اقامت دائم در کشورهای اروپای غربی و یا آمریکا گویای شکست دیپلماسی فرهنگی روسی است و عملا تنها طبقه پایین کشورهای آسیای مرکزی به خصوص کارگران تاجیکی و قرقیزی تمایل به دریافت اقامت در روسیه را دارند اما این اقبال از شهروندان غرب تقریبا صفر است.
مرکز بین المللی مطالعات صلح: مهمترين موانع عدم گسترش زبان روسي در جهان در چه عواملي نهفته است؟
تضعیف قدرت اقتصادی را می توان مهمترین مانع گسترش یک زبان دانست، چراکه بدون قدرت اقتصادی ادبیات یک کشور در خارج از مرزهای آن مدت زیادی دوام نخواهد آورد و اگر زبان آموز موفق نشود از زبان دوم خود کسب درآمد کند طبیعتا علاقه خود را نسبت به آن زبان از دست می دهد. روسیه نیز از این قاعده مستثنی نیست اقتصاد روسیه در سال های اخیر در سایه اقتصاد چین و غرب تضعیف شده است و ارزش روبل روسیه نسبت به قبل کاهش پیدا کرده است. نوع نگاه سیاست خارجی غرب به روسیه پس از الحاق کریمه به روسیه نیز مزید بر علت شده که منجر به تحریم اقتصادی و سیاسی روسیه شده است که قطعا واژه “تحریم” سد محکمی در راه گسترش یک زبان است.
مرکز بین المللی مطالعات صلح: نوع روابط سياسي و ديپلماتيك روسيه و اتحاديه اروپا و غرب چه تأثيری در جايگاه كنوني روسيه شناسي و زبان روسي در دانشگاهها و مراکز علمی و پژوهشی و فرهنگی غرب داشته است ؟
الحاق کریمه به روسیه را می توان تیر خلاصی به پاشنه آشیل سیاست خارجی روسیه دانست که به نوعی گل به خودی محسوب می شود. الحاق کریمه به روسیه عملا چهره بین المللی روسیه در بسیاری از جهات خدشه دار کرده است که پس از آن روابط دیپلماتیک روسیه با اتحادیه اروپا و آمریکا وارد فاز جدیدی شده است که می توان به عنوان فصل جدید در سیاست خارجی اروپا نسبت به روسیه پس از فروپاشی شوروی از آن یاد کرد که نتایج سوء آن همچنان گریبانگر دیپلماسی روسیه خواهد بود. ادبیات روسیه یکی از غنی ترین ادبیات جهان محسوب می شود و کمتر کسی است که آوازه داستایفسکی و تالستوی به گوشش نخورده باشد. در حقیقت معرف کشور روسیه، ادبیات آن است که وجه تمایز آن با ادبیات دیگر کشورها، پیروی شاعران و نویسندگان آن از یکدیگر است بطوریکه نویسندگان روس در یک خط ادبی حرکت می کردند و دلیل محبوبیت آنها نیز مخالفت با حکام عصر خود بوده است که یا منجر به قتل آنها و یا هم تبعید به سیبری با اعمال شاقه می شد. روسیه امروز نیز به نوعی مخالفان خود را سرکوب می کند که قطعا در نوع نگاه دیپلماسی غرب به روسیه بی تاثیر نیست. کاهش قدرت اقتصادی روسیه، عدم حمایت مالی کافی از کرسی های زبان روسیه در سراسر جهان به عنوان مثال تبادل دانشجو و عدم کارایی قدرت نرم روسیه نیز از دیگر عوامل تضعیف جایگاه روسیه شناسی و زبان روسی در جهان است.
مرکز بین المللی مطالعات صلح : جایگاه زبان روسي در حوزه رسانه های رسمی و غیر رسمی مثل تلویزیون و روزنامه ها و سایت ها، چگونه است؟
روسیه پهناورترین کشور جهان است و مساحتی بالغ بر 17 میلیون کیلومتر مربع دارد و هنوز هم چندین جمهوری من جمله چچن، تاتارستان، داغستان و باشکورتستان جزو قلمرو کشور روسیه هستند که هر کدام زبان و گویش خاص خود را دارند. از طرفی هرچقدر فاصله جغرافیایی با مرکز بیشتر باشد طبیعتا همانقدر هم زبان و یا گویش متفاوت است پس طبیعی است روسیه به کشور هزار لهجه معروف باشد. اما با این وجود در همه رسانه های جمعی روسیه فدرال زبان روسی زبان رسمی است و در دید و بازدیدها و محافل رسمی در روسیه به زبان روسی صحبت می شود. در جمهوری های استقلال یافته از شوروی زبان روسی هنوز جایگاه خود را بطور کلی از دست نداده است به عنوان مثال تاجیکستان کشوری است که زبان اصلی آن فارسی است اما از آنجا خط نوشتاری این کشور سیریلیک یا زبان روسی است عملا بسیاری از کلمات فارسی جای خود را به کلمات روسی دادند و هنوز در کنار زبان فارسی در رسانه های این کشور زبان روسی نیز دایر است. در کل رسانه های جمعی در تمامی کشورهای آسیای مرکزی علاوه بر زبان اصلی به زبان روسی نیز اداره می شود.
ذکر این نکته لازم است که روس ها تعصب خاصی روی زبان خود دارند و زبان انگلیسی را به نوعی رقیبی برای زبان روسی می دانند به همین دلیل روس ها علاقمند به یادگیری زبان انگلیسی نیستند. بنابراین زبان روس ها در سراسر فدراسیون روسیه از محبوبیت خاصی برخوردار است.
مرکز بین المللی مطالعات صلح : با توجه به جایگاه زبان روسي در جهان، آیا می توان گفت که در دهه اخیر جايگاه زبان روسي در جهان تضعيف شده است؟
زبان روسی در منطقه آسیای مرکزی و حوزه قفقاز هنوز طرفداران خود را هر چند اندک دارد که این نیز به عقبه و پیوند فرهنگی و تاریخی این مناطق با روسیه برمی گردد. اما زبان روسی از جایگاه مهمی در در جهان در مقایسه با زبان انگلیسی و فرانسه برخوردار نبوده و علاقمندان به این زبان در سراسر جهان با هدف مطالعه و تحقیق در ادبیات روس به فراگیری این زبان روی می آوردند اما در چند سال اخیر تعداد زبان آموزان روسی در کشور روسیه کاهش پیدا کرده است که دلیل اصلی آن ضعف دیپلماسی فرهنگی و قدرت نرم روسیه است.
مرکز بین المللی مطالعات صلح : نگاه کنونی قدرتهاي جهاني به زبان روسي چیست؟
زبان روسی یکی از زبان های اصلی سازمان ملل متحد در حوزه هسته ای است و تقریبا اکثر متون هسته ای به زبان روسی است به همین دلیل می توان توان هسته ای نظامی روسیه را یکی از مهمترین دلایل توجه قدرت های جهانی به زبان روسی دانست. علاوه بر این روسیه چندین سال است که تکنولوژی هسته ای صادر می کند و با کشورهایی که در این زمینه با آنان همکاری دارد تمامی امور مربوط به ساخت چه از نظر تئوری چه در عمل به زبان روسی اداره می شود. بطوریکه مهندسین مربوطه در کشور مقصد مجبور به یادگیری زبان روسی هستند. بنابراین می توان گفت که امروزه زبان روسی از ادبیات و فرهنگ به حوزه هسته ای نظامی تغییر اهمیت داد. بنابراین نه تنها قدرت های جهانی، بلکه هر کشوری که علاقمند به حوزه هسته ای است باید با زبان روسی آشنایی داشته باشد.
مرکز بین المللی مطالعات صلح : چه عوامل و متغیر هایی بر آینده نقش و جایگاه زبان روسي در جهان تاثیر می گذارد؟
ساختار سیاسی و قدرت اقتصادی یک کشور تاثیر مستقیمی بر محبوبیت زبان آن کشور دارد، وقتی فضای سیاسی در یک کشور بسته (مثل ترکمنستان) باشد طبیعتا اعتبار بین المللی آن خدشه دار می شود که این ضربه سنگینی به صنعت توریسم آن کشور است. امروزه صنعت گردشگری یکی از ابزارهای قدرت نرم به منظور گسترش یک زبان است. متاسفانه روسیه با وجود جاذبه های تاریخی و گردشگری فراوان نتوانست از این ظرفیت به خوبی استفاده کند که این به عقب گرد روسیه از دموکراسی بر می گردد. پس از الحاق کریمه به روسیه و تغییر نگاه غرب به آن عملا صنعت توریسم روسیه دچار خسران بزرگی شده است. ترمیم دموکراسی نیمه جان، افزایش قدرت اقتصادی، گسترش روابط فرهنگی من جمله تبادل دانشجو و حمایت مالی از کرسی های زبان روسی در سراسر جهان، تامین منابع مورد نیاز علاقمندان به این زبان (دسترسی به منابع زبان روسی مشکل است)، استفاده از ظرفیت های فضای مجازی (عملکرد روسیه در فضای مجازی در حوزه گسترش زبان روسی ضعیف است)، تغییر رویه از نگاه هسته ای نظامی به ادبی فرهنگی به زبان (چرا که امروزه نگاه جهان به مسئله هسته ای منفی است و در جایگاه ادبیات روسیه در جهان بی تاثیر نیست) از جمله مهمترین عوامل گسترش زبان روسی هستند.
