پیامدهای منفی ساخت جزایر مصنوعی در حقوق بین الملل دریاها

حمید شاکری

پژوهشگر حقوق عمومی

مرکز بین المللی مطالعات صلح -IPSC

در حقوق بین الملل، ساخت جزایر مصنوعی مجاز شناخته شده است و طبق کنوانسیون 1958 و 1982 کشورها اجازه دارند برای اهداف پژوهشی، تحقیقاتی و بهرهبرداری از منابع دریایی بر ساخت اینگونه جزایر در حوزه حاکمیتی خود مبادرت کنند ولی این جزایر هیچگونه امتیازی از جهت تحدید مرزهای دریایی دریای سرزمینی، منطقه نظارت، منطقه انحصاری اقتصادی و فلات قاره برای کشورهای دارنده و سازنده پدید نمی آورد. ساخت جزایر مصنوعی بر اساس کنوانسیون 1982 حقوق دریاها مجاز شناخته شده است و کشورها مجاز میباشند در حوزه حاکمیتی خود با رعایت شرایط خاصی مبادرت به ایجاد جزایر مصنوعی نمایند. باتوجه به اصل اطلاع رسانی در حقوق بین الملل محیط زیست کشورهای سازنده جزایر مصنوعی باید اطلاعات لازم را در زمینه ساخت و ویژگیهای جزایر مصنوعی خود به کشورهای دیگر ارائه دهند.

بدیهی است که ساخت جزایر مصنوعی در حال گسترش بوده و باعث بروز بحرانهای زیست محیطی بسیاری از جمله افزایش تیرگی و گل آلود شدن آب و جابجایی رسوبات کنار ساحل شده است. در این یادداشت آثار تخریبی ساخت جزایر مصنوعی و همچنین ساخت جزایر مصنوعی از منظر حقوق بین الملل دریاها مورد بررسی قرار میگیرد. بررسی های حقوقی نشان میدهد که باتوجه به تعدیل مفهوم حاکمیت در حقوق بین الملل مدرن در زمینه استفاده از محیط زیست و توسعه پایدار، کشورهای سازنده جزایر مصنوعی تحت شرایط خاصی حق ساخت آنها را خواهند داشت. با این همه، آیا شرایط مقرر در وضعیت کنونی حقوق بین الملل محیط زیست کافی میباشد و تا چه حد دولتهای سازنده جزایر مصنوعی این شرایط را عملا مدنظر قرار میدهند، نیاز به تأملات حقوقی بیشتری دارد.

در حقوق بین الملل دریاها، جزیره مصنوعی به تاسیسات ساخته بشر گفته میشود که پیرامون آن آب باشد، در حالت بالا آمدن آب دریا نیز دیده شود، در یک نقطه جغرافیایی و برای مدتی معین برپا شده باشد و به عنوان ایستگاهی برای فعالیتهای دریایی بکار رود. کنوانسیون 1958 ژنو در حقوق دریاها و همچنین کنوانسیون سازمان ملل در مورد حقوق دریاها “جزایر طبیعی” را به معنای زمین بطور طبیعی شکل گرفته شده تعریف میکند. بندهای کنوانسیون سازمان ملل در مورد حقوق دریاها از عبارات مختلفی برای جزایر مصنوعی استفاده میکند عباراتی همچون “تاسیسات”، “سازه ها”، یا “دستگاهها” که همه آنها با هدف موقت بودن نه دائمی ساخته شده اند.

 بسیاری بر این باورند که مواد کنوانسیون سازمان ملل در مورد حقوق دریاها به جزایر مصنوعی بعنوان سازهها و استحکاماتی که وضعیت موقتی دارند نه برای اهداف اقامتی یا دائمی اشاره میکند. بدینسان کلمه “دائمی” در ماده 11 از اهمیت زیادی برخوردار است. به نظر میرسد ابهام و عدم شفافیت این کلمات مختلف و عبارات ناشی از عدم پیش بینی این قضیه باشد که روزی پیشرفتهای تکنولوژی استفاده از سازه های مصنوعی را برای اهداف دائمی فراهم می نماید. بدین ترتیب ساخت جزایر مصنوعی در سواحل موجب بحث هایی در ارتباط با وضعیت حقوقی و اهداف آن است. مواد کنوانسیون سازمان ملل در مورد حقوق دریاها به نظر میرسد که جزایر مصنوعی را برای اهداف موقت با نیات تحقیقاتی و بهرهبرداری معرفی میکند در حالی که جزایر مصنوعی تازه تاسیس شده برای هدف اقامت دائم در خارج از سرزمین ایجاد شده اند. این سازه ها آنقدر بزرگ هستند که تا چند کیلومتری ساحل کشیده شده اند که همین میتواند “بطور پتانسیل بر کشتیرانی، ماهیگیری و بر حق پرواز دیگر کشورها در این منطقه تاثیر بگذارد هرچند که براساس کنوانسیون سازمان ملل در مورد حقوق دریاها خط مبدا تغییر نمی کند”. ممکن است این سوال در ذهن پیش بیاید که حقوق چگونه با این سرزمینهای تازه ایجاد شده برخورد میکند. پس لازم است که حقوق وضعیت آنان را بطور واضح مشخص کند و از مناقشات و اختلافاتی که ممکن است در آینده بر سر آن به علت منافع اقتصادی کلان، رشد جمعیت و اهمیت محیط زیست دریایی بوجود آید جلوگیری کند. 

درحالیکه کشور ساحلی بر جزایر مصنوعی که در دریای سرزمینی ساخته شده اند حاکمیت دارد، تعریف این جزایر از اهمیت برخوردار است وقتی این جزایر بسیار بزرگ هستند و دائمی و متفاوت از اهدافی هستند که کنوانسیون سازمان ملل در مورد حقوق دریاها مشخص کرده است. به نظر عادلانه می آید که حقوق دریاها تعریف واضحی از جزایر مصنوعی ارائه دهد با توجه به پیشرفتهای جدید غیرقابل باور نکردنی که ممکن است در آینده به اختلاف تبدیل شود.

در کنوانسیون 1982 حقوق دریاها، بر لزوم توجه به محیط زیست دریا در ساخت جزایر مصنوعی توجه ویژهای شده است؛ بگونه ای که شرط لازم برای ساخت این جزایر عدم آسیب به محیط زیست و منابع زنده و غیرزنده موجود در بستر و زیر بستر دریاها ذکر شده است. زیرا دولتها براساس ماده 235 کنوانسیون 1982 در مورد حمایت و حفاظت از محیط زیست دریا مسئول هستند. مشکلات زیست محیطی ناشی از ایجاد چنین جزایری میتواند بگونه های مختلف گیاهی و جانوری آسیب وارد نموده و همچنین باعث ایجاد آلودگی در این منطقه شود. در مجموع می توان آثار زیانبار ساخت جزایر مصنوعی را بر محیط زیست را به شرح ذیل بیان نمود:

– تهدید امنیت زیستی پرندگان مهاجر و جانداران جزایر غیرمسکونی؛

– تخلیه انواع پسابهای صنعتی به درون؛

– تغییر مسیر جریان‌های طبیعی آب که در توان خودپالایی طبیعی اختلال جدی ایجاد می‌کند؛

– نابودی پوشش زنده مرجانی به عنوان یکی از پتانسیل‌های مهم تجمع زیستی؛

– عوارض اقلیمی، محیط زیستی ناشی از تبدیل بخش هایی از حریم دریا به خشکی، کاهش ظرفیت گرمایی ویژه منطقه و خشک تر شدن اقلیم آن و افزایش طوفانهای گرد و غبار که بطور مستقیم بر کیفیت حیات اقتصادی، اجتماعی مردم منطقه به ویژه ساحل نشینان تاثیر میگذارد.

در نهایت می توان بیان نمود که، امروزه ساخت و ساز روی دریا یکی از چالشهای جهان کنونی دانست. باتوجه به افزایش جمعیت جهان و کمبود منابع و اطلاع از منابع موجود در آب، بستر و زیربستر دریاها و همچنین وجود فناوریهای پیشرفته استخراج و بهره برداری از اعماق زیر بستر دریاها و حقوقی که کنوانسیونهای بین المللی حقوق دریاها برای کشورهای ساحلی به رسمیت شناخته اند، ساخت و ساز روی دریاها از اهمیت بالایی برخوردار شده است. 

واژگان كليدي: پیامد, منفی, ساخت, جزایر مصنوعی , حقوق بین الملل, دریاها,حمید شاکری,حقوق عمومی