توحید افضلی
دکترای مطالعات آمریکای شمالی دانشگاه تهران
مركز بين المللي مطالعات صلح–IPSC
با نزدیک شدن به موعد رفع تحریم تسلیحاتی ایران، روزنامه نیویورک تایمز در گزارشی از برنامه مایک پومپئو وزیر خارجه آمریکا برای بازگشت این کشور به توافق هسته‌ای به عنوان شریک خبر داد تا از این طریق ممنوعیت صادرات تسلیحات متعارف به ایران تمدید شود.
براساس متن توافق هسته ای ممنوعیت صادرات تسلیحات نظامی متعارف به ایران از اکتبر سال 2020 که معادل مهرماه سال جاری می باشد، برداشته خواهد شد. این موضوع باعث شده است که مقامات آمریکا که از سیاست فشار حداکثری و تحمیل شدیدترین تحریم ها به اهداف خود نرسیدند، اکنون به تکاپو افتاده و قصد دارند قطعنامه‌ای جهت تمدید این ممنوعیت به شورای امنیت سازمان ملل ارائه دهند.اکنون نکته اینجاست که با توجه به مخالفت احتمالی روسیه و چین با چنین قطعنامه ای از سوی ایالات متحده در شورای امنیت، آمریکا راه جدیدی را انتخاب کرده تا براساس آن به عنوان شریک در توافق هسته‌ای باقی بماند و از این طریق مکانیسم ماشه تعبیه شده در توافق هسته‌ای را فعال کرده و تحریم‌های سازمان ملل علیه ایران را بازگرداند.
باید توجه داشت که برجام موافقتنامه چندجانبه محدودی است که در ۲۰۱۵ میان ایران و ۵+۱ منعقد گردید. هرچند این توافقنامه از منظر حقوقی یک معاهده محسوب نمی گردد اما حقوق بین الملل معاهدات، نزدیکترین نظام حقوقی است که قواعد آن با تعدیل مناسب بر برجام قابل اعمال است و می توان از آن در موضوعات موردی و روند حقوقی برجام تبعیت کرد.
بنابراین زمانی که آمریکا در سال ۲۰۱۸ به بهانه‌ای واهی و با تلاش برای اعمال فشار به کشورمان و بازگرداندن ایران به میز مذاکره با ساکنان جدید کاخ سفید، به صراحت از برجام خارج شد، برجام فاقد هرگونه ماده و مقرره‌ای برای خروج اعضاء بوده است و این در حالی رخ دادکه ایران تعهدات خود را با تایید آژانس انجام داده بود. با توجه به فقدان هرگونه مجوزی برای خروج اعضاء، خروج آمریکا اساسا اقدامی فاقد وجاهت قانونی و حقوقی بود و در حقوق معاهدات در صورت سکوت معاهده، خروج ممنوع است مگر آنکه خروج مغایر با طبیعت سند نباشد.
در این حالت آمریکا دچار خطای محاسباتی شد و چنانچه اشاره شد برجام سندی با محدودیت‌های زمانبندی شده برای ایران بوده است و اولین زمانبندی ۵ سال پس از اجرایی شدن آن در نوامبر ۲۰۲۰ است که طی آن تحریم‌های نظامی ایران خودبه‌خود خاتمه می‌یابد. در این صورت، بی‌شک آمریکا را باید بازنده اصلی ماجرا دانست که اکنون قابلیت بهره برداری از مکانیسم ماشه را به طور قانونی علیه ایران ندارد.
ایالات متحده و تیم ترامپ پس از خروج غیرقانونی خود تمامی تحریم‌هایی که به موجب برجام متعهد به خاتمه یا توقف آنها بود را با امید کشاندن دوباره ایران به پای میز مذاکره، از سرگرفت. اما ایران ضمن مقاومت، با سیاستی هوشمندانه با حفظ اصل برجام تعهدات خود را متناسب با اقدامات آمریکا تعدیل کرد و اکنون می تواند میوه این بردباری هوشمندانه را که رفع محدودیت ها به مرور زمان می باشد را برچیند.
تقلای سیاسی و میدانی آمریکا برای بازگشت به برجام در حالی اتفاق می افتد که علیرغم عدم امکان خروج در برجام، آمریکا با اعلامیه‌ای رسمی عدم مشارکت خود را اعلام کرد. پرواضح است اکنون که دوباره با هدف فشار بر ایران به دنبال بازگشت به برجام است، مشارکت دوباره یا ورود جدید آمریکا به سند چندجانبه محدود (بسته) در حکم الحاق می‌باشد که تابع موافقت تمام دولتهای کنونی عضو برجام است .بنابراین این حق کاملا برای ایران محفوظ است که در صورت تداوم تلاش آمریکا برای بازگشت به توافق هسته ای، ایران با توجه به اعلام نیّت آمریکا از الحاق به برجام که همان تخریب برجام و فشار بر ایران با مکانیسم ماشه است، صراحتا با بازگشت آمریکا مخالفت کند و یا اینکه در حالی این الحاق رخ دهد که بشرط محرومیت آمریکا از توسل به مکانیسم ماشه انجام شود تا امکان سواستفاده آتی و تهدید مداوم شمشیر داموکلس از بالای سر ایران مرتفع شود.
به دولتمردان آمریکایی باید یادآور شد که از لحاظ حقوقی، توافق یک کل است، و تعادلی میان حقوق و تعهدات برقرار است که رابطه تلازم دارد و آمریکا با رد تمام تعهداتش و بازگرداندن تحریم ها علیه ایران، در واقع حقوق خود را نیز واگذار کرده است و این در حالیست که دولتمردان آمریکا بارها رسما اعلام و تاکید کرده اند که دیگر عضو توافق هسته ای و یکی از طرف‌های برجام نیستند.
در پایان باید تبیین نمود که این اقدامات آمریکا با پیشرانی مایک پمپئو، بخشی از استراتژی پیچیده این کشور برای تحت فشار قرار دادن شورای امنیت سازمان ملل است تا این نهاد تحریم های تسلیحاتی ایران را تمدید کند و حتی زمینه تحریم های سخت تر علیه ایران را نیز فراهم کند.این راهبرد در حال حاضر با چانه زنی برای بازگشت به برجام و از سوی دیگر مطرح کردن قطعنامه‌ای جدید در شورای امنیت سازمان ملل از سوی مقامات دولت آمریکا دنبال می شود تا پس از منقضی شدن تحریم فعلی، مانع از صادرات تسلیحات به ایران شوند. تقریبا میتوان پیش بینی نمود اگر از جانب شرکای اروپایی ایالات متحده واکنش منفی به این تلاش های مخرب آمریکا صورت نگیرد، اما این اقدامات برای تجدید تحریم های تسلیحاتی با مخالفت روسیه و چین روبه رو می گردد و هدف آمریکا برای الزام تمام کشورها به عدم فروش تسلیحات متعارف به ایران به دلیل خروج از توافق و پشت پازدن به همه تعهداتش و بهره برداری از منافع در توافق هسته ای، دور از دسترس به نظر می رسد.
واژگان كليدي: تلاش, ایالات متحده , بازگشت, توافق هسته ای ,فعال کردن, مکانیسم ,ماشه
