مريم خالقي نژاد
كارشناس مسائل خاورميانه
مرکز بین المللی مطالعات صلح –IPSC
تلاش ترکیه برای افزایش قدرت جهانی خود در سال های آتی بر هیچ کس پوشیده نیست. بی تردید این هدف تاکید بر افزایش قدرت در محورهای مختلف زمینی، دریایی، هوایی دارد و برنامه های خاصی را در این محورها خواهد داشت. دولت اردوغان پس از انجام اقدامات مختلف اکنون در خصوص اقدامات آبی و دریایی به خصوص تنگ راهه ها ، به طرح جدیدی در جهت ساخت و ساز کانال استانبول روی آورده است. این در حالی است که دولت ترکیه از این امر آگاه است که این طرح بزرگترین طرح اقتصادی و پر هزینه ترین طرح برای آن می باشد و چه بسا در صورت آغاز و عملی شدن آن ،در طول تاریخ نیز یکی از بزرگترین طرح های جهان ثبت گردد. کانال استانبول به گفته ی دولتمردان ترکیه با طول 45 کیلومتر و عمق 25 متر با صرف هزینه ای بیش از ده میلیارد یورو برنامه ریزی شده است. طرح کانال استانبول که اولین بار در سال 2011 در این کشور و سیستم حاکمه آن مطرح شد اکنون با جدیت بیشتری توسط دولت اردوغان پیگیری می شود. برخی مقامات دولتی ترکیه اعلام داشته اند که این طرح را به موازی تنگه بسفربه ثمر خواهند رساند.
اگر بخواهیم در خصوص اهداف و علت این طرح بگوییم بهتر است ابتدا از تنگه بسفر نام ببریم که دولت ترکیه طرح کانال سوئز را به موازات آن بیان کرده است. تنگه بسفر ابراه باریکه ای هست که دو قاره اروپا و آسيا را از هم جدا میکند و شهر استانبول را به دو قسمت یکی در آسيا و دیگری در اروپا نیز تقسیم کرده است. بسفر شاه راه اقتصادی و وصل شدن دریای سیاه و مرمر می باشد که اکنون تحت حاکمیت قوانین بین المللی اداره می گردد. اگرچه این تنگه در کشور ترکیه واقع است اما ترکیه مطابق قرار داد مونرو تنها اجازه کنترل ترانزیت در این تنگه را دارد. این پیمان که در ۲۰ ژوئیه ۱۹۳۶ ، در خلال دو جنگ جهانی اول و دوم بین ترکیه و قدرتهای جهانی و منطقه ای به امضا رسید ، مطابق آن ترکیه اجازه یافت تنها حق پرداختن به امور به کنترل رفت و آمد شناورها در این تنگه ها را داشته باشد. علی رغم اینکه بسفر بزرگترین مرکز فرهنگی و اقتصادی برای کشور ترکیه است اما قوانین و مقررات بین المللی دست ترکیه را از حاکمیت تمام و کمال بر آن بسته و محدود کرده است. بنابراین از مهمترین اهداف و اولین اهداف ترکیه در عرصه سیاسی و اقتصادی در خصوص تنگه بسفر از جهت کم شدن رفت و آمدهای دریایی و تزانزیتی و سپس مالکیت آن می باشد تا با ایجاد کانالی مشابه تمرکز و توجهات بین المللی را به نقطه ی دیگر روانه کند و بیشتر بتواند به حاکمیت و استفاده از تنگه بسفر بپردازد و لذا کاستن ترافیک دریایی و استقرار در مالکیت مرز اورآسيا نیز از پی این هدف نایل می اید.
دومین هدف و نیت ترکیه حاکمیتی است که می تواند در این کانال ( یعنی کانال استانبول ) داشته باشد با توجه به عدم حاکمیت رژیم حقوقی دریای آزاد در کانال استانبول ، حاکمیت این کانال تنها به ترکیه اختصاص دارد. بنابراین در صورت عملی شدن آن علاوه بر کاستن از مشکلات بسفر لذا دولت ترکیه به تنهایی حاکمیت اتصال تنگه ای که آسيا و اروپا را به هم وصل می کند را خواهد داشت که به مثابه اهرمی برای جهش قدرت ترکیه در ابعاد مختلف می باشد.
یکی دیگر از نتایج نهفته در این امر تاثیرگذاری در انتخابات آتی این کشور است که موفقیت و عملی شدن آن تاثیر زیادی را در حزب حاکم و احزاب موافق آن خواهد داشت.
از دیگر عواقب و اهداف دولت اردوغان برای این کار از نظر اقتصادی نتایجی است که برای آن سرزمین به بار خواهد آورد. چرا که باعث افزایش قیمت زمین و تشویق سرمایه گذاران به این کشور نیز می شود که خود یکی از محرکان اصلی افزایش قدرت اقتصادی و افزایش میزان تجارت و تبادلات تجاری ترکیه می شود چرا که طبق بیانات مقامات ترکیه ای از دیگر اهداف آنها شهرک سازی و شهر سازی و ایجاد واحدهای مسکونی و تجاری در آن منطقه می باشد.
اما پس از بررسی اهداف کلی و مهم این طرح باید کمی واقع بینانه تر با این ساله برخورد کرد و مواد و مشکلات و عواقب این کار را هم در نظر گرفت. در حال حاضر مخالفت های بسیاری با این طرح و تصویب آن صورت گرفته است. از جمله مخالفت : احمد داووداوغلو نخست وزیر و وزیر امور خارجه قبلی، اکرم امام اوغلو شهردار ترکیه وکمال قلیچدار اوغلو ریس حزب جمهوری خلق است. علاوه بر اینها بسیاری دیگر از دولتمردان ترکیه این طرح را رد نموده و مانع ایجاد آن هستند. از این جهت که یکی از مهمترین دلایل آنها هزینه هنگفت این طرح است و احتمال دارد در حین انجام آن هزینه های هنگفت دیگری را به بار آورد و نتایج این طرح هنوز قابل پیش بینی نیست که آیا پیشی بینی ها و برنامه ریزی های دولت ترکیه به همین منوال به ثمر خواهد نشست یا اتفاقات و وقایع بین الملل آن را برهم خواهند زد و تغییر خواهند داد.
در یک جمع بندی باید بیان گردد که به ثمر نشستن این طرح تا حدودی موانع زیادی و غیر قابل انکاری را در مسیر خود دارد که به آسانی قابل حل نیست. اما روی دیگر سکه آن است که طرح کانال استانبول علیرغم مخالفت برخی ها توسط دولت ترکیه مطرح و در حال اقدامات اولیه است که در صورت به ثمر نشستن، منجر می شود عملا ترکیه وزنهی قدرت و استراتژی خود را بالا ببرد و اگر این طرح به مرحله اجرا و بهره برداری برسد ترکیه علاوه بر افزایش قدرت خود در عرصه منطقه ای در سطوح بین الملل برای چانه زنی و دیپلماسی و وزنه ی اقتصادی به مرحله بالایی خواهد رسید و تاثیر زیادی را در امورات و معاملات و معاهدات منطقه و جهان خواهد داشت.
واژگان کلیدی: طرح، کانال، استانبول، ترکیه،مريم خالقي نژاد، خاورميانه
