ارزشهای فرهنگی؛ منبعی برای قدرت نرم عربستان سعودی

کامران کرمی

مرکز بین المللی مطالعات صلح-IPSC

مقدمه

قدرت نرم واژه ای است که در نظریه روابط بین الملل به منظور توصیف قابلیت یک مجموعه سیاسی نظیر دولت برای نفوذ غیرمستقیم بر رفتار یا علائق سایر مجموعه های سیاسی از طریق ابزارهای فرهنگی یا ایدئولوژیکی به کار می رود. قدرت نرم در واقع در برابر قدرت سخت معنا پیدا می کند. امروزه قدرت نرم به عنوان عامل مهمی در روابط بین کشورها شناخته میشود و پیوسته بر اهمیت آن افزوده میشود. از سویی دیگر یکی از منابع قدرت نرم فرهنگ و ارزشهای وابسته به آن است که نقش مهمی را در تحقق قدرت نرم ایفا میکند. در این نوشتار تلاش میشود تا بر بعد فرهنگی عربستان به عنوان یکی از منابع قدرت نرم این کشور تاکید شود و به این سوال پاسخ داده شود که آیا این کشور امروزه در معادلات سیاسی و بین المللی دارای قدرت نرم است یا خیر؟

قدرت نرم و ارزشهای فرهنگی

تاکید بر قدرت نرم با پیدایش و پرورش آن دسته از نظریه های روابط بین الملل که از تئوریهای کلاسیک این حوزه فاصله می گرفتند ملازمت پیدا کرد. رهیافت های نئورئالیستی بر قابلیت های قدرت سخت دولت ها به ویژه توانمندهای نظامی و رشد اقتصادی آنها تاکید داشتند. در مقابل این نظریات، رهیافتهای نهادگرای لیبرال بر جنبه های قدرت نرم شامل جاذبه فرهنگی، ایدئولوژی و نهادهای بین المللی به عنوان منابع اصلی تاکید کردهاند (1). قدرت نرم، به آن دسته از قابليت‌ها و توانايي‌هاي كشور اطلاق مي‌شود كه با به كارگيري ابزاري چون فرهنگ، آمال و يا ارزش‌هاي اخلاقي به صورت غير مستقيم بر منافع يا رفتارهاي ديگر كشورها اثر مي‌گذارد. قدرت نرم، تبليغات سياسي نيست، بلكه مباحث عقلاني و ارزش‌هاي عمومی را شامل مي‌شود و هدف قدرت نرم، افكار عمومي خارج و سپس داخل كشور است(2). قدرت نرم در یک کشور می تواند از سه منبع اصلی پدید آید:

الف. فرهنگ آن کشور( آن بخشهایی که برای دیگران دارای جذابیت است)؛

ب. ارزش های سیاسی(در مواردی که در داخل و خارج مورد توجه باشند)؛

ج. سیاست خارجی(در صورتی که قانونی و مسئولانه به نظر برسند).(3).

از سویی دیگر فرهنگ به عنوان ميراث مشترك بشريت همواره عامل انسجام، ارتباط و گفتگوی مسالمت‌آميز ميان تمدن‌ها بوده است. در يك تعريف ساده، از فرهنگ به عنوان «ميراث ملی» ياد شده است، كه مجموعه‌ی پيچيده‌ای متضمن معلومات، معتقدات، هنرها، اخلاق، قوانين، آداب و رسوم و تمايلات، قابليت‌ها است که امروزه بر همهی ابزارهايی كه در اختيار افراد جامعه است اطلاق می‌شود. فرهنگ، گسترهی وسيعی از ارزش‌ها، باورها، هنجارها و كنش‌ها است كه در ساختار اقتدار ملی تأثیرگذاراست و قابلیت ویژهای را در تحقق این امر مهم در دوران جدید ایفا میکند(4).

ارزشهای فرهنگی عربستان سعودی

عربستان به عنوان کشوری مهم و استراتژیک در منطقه خاورمیانه بخصوص حوزهی خلیج فارس شناخته میشود. این کشور با دارا بودن منابع نفتی فراوان که به این کشور قابلیتهای زیادی داده است توانسته تا نقش خود را در این منطقه نمایان سازد. عربستان به لحاظ فرهنگی اهمیت شایانی دارد، برخاستن دین اسلام از شبه جزیره عربستان و قرار داشتن خانه کعبه در مکه و حرم پیامبر اسلام، کشور فعلی عربستان را، از نظر تاریخی، در موقعیتی قرار داده است که در نظر بسیاری از مسلمانان جهان، به خصوص مسلمانان خارج از منطقه خلیج فارس، جلوهگاه اسلام واقعی بوده و سردمداران سعودی، به شکل پرده داران خانه کعبه و جانشینان پیامبر اسلام تظاهر می کنند. در سراسر سال، میلیون ها نفر از مسلمانان جهان، این اماکن متبرکه را زیارت می کنند. ریاض نشینان ضمن این که سالانه مبالغ زیادی از این بابت به دست می آورند، نقش میزبان مسلمانان و نگهبانان امین حرمین شریفین را نیز بازی کرده، از این طریق برای خود و رژیمشان اعتبار و امتیاز تحصیل می کنند. این کشور می تواند از این بزرگ ترین عامل ژئوپولیتیکی، به عنوان یک منبع تمام نشدنیِ تبلیغی، به هر شکلی که بخواهد بهره برداری نماید. و با بهره گیری از تبلیغات گسترده در میان مسلمانان، از پرستیژ بین المللی مناسبی برخوردار گردد. برای مثال، ملک فهد در مراسمی، خویش را به عنوان خادم الحرمین شریفین معرفی نمود. این گونه برنامه های تبلیغی، به حاکمان سعودی این امکان را می دهد تا در راستای جلب نظر مسلمانان و نیل به نقش رهبری جهان عرب موفقتر عمل کنند(5).

حضور زائران خانه کعبه در این مکان، از یکسو به لحاظ مادی مبالغ زیادی را به خزانه دولت وارد میسازد و از سوی دیگر، از نظر فرهنگی، احتیاج کشورهای مسلمان به این مکان مقدس از دیدگاه مذهبی، بینشی همراه با احترام برای عربستان سعودی به ارمغان آورده است. به علاوه، دسترسی به درآمدهای کلان نفتی، این امکان را به عربستان می دهد تا با گشاده دستی، به کشورهای فقیر، به ویژه کشورهای اسلامی و عرب کمک کند. این قدرت عظیم مالی، امکانات اقتصادی گستردهای در اختیار رژیم عربستان قرار داده است. این گونه گشاده دستی ها از سوی حاکمان سعودی، از یکسو پیروی کشورهای فقیر منطقه را از سیاست های عربستان سعودی در پی دارد و از سوی دیگر، به نوعی حکومت پادشاهی سعودی را که از پشتوانه مردمی محروم است، تثبیت و تضمین میکند. مقامات عربستان با ارائه این کمکها، ضمن این که توان اقتصادی خود را به نمایش می گذارند، به جلب و جذب حکومت های کوچک و بعضاً فقیر منطقه می پردازند، به طوری که در برخی از موارد، وابستگی اقتصادی رژیم های کم درآمد به عربستان، تبعیت سیاسی و نظامی آن ها را هم در پی دارد. این گونه کمک ها به ویژه به کشورهای عرب منطقه و برخورداری از عواملی چون اشتراکات قومی، نژادی، فرهنگی و زبانی با این کشورها، نفوذ هر چه بیش تر در جامعه عرب را برای عربستان فراهم آورده است(6).

نتیجهگیری

قدرت نرم کسب نتایج دلخواه به وسیلهی جذب دیگران به تحریکشان با انگیزههای مادی یا توانایی شکلدهی به اولویتهای دیگران به منظور آنچه که می خواهیم. در مقابل فرهنگ به عنوان بخش مهم و جدانشدنی از قدرت نرم به دلیل جامعیت، ساختارها و ارزشهای مربوط به خود را تولید میکند و می تواند عاملی مهم در ایجاد و تولید قدرت ملی باشد. بنابراین برحسب آنچه که در بالا اشاره شد، امروزه عناصر و ارزشهای فرهنگی منبعی قابل توجه برای قدرت نرم عربستان است و این کشور توانسته است قدرت نرم قابل توجهی را برای خود به دست آورد و بتواند با بهرهگیری از عناصر و ارزشهای فرهنگی به کسب منافع خود بپردازد و متعاقب آن اعتبار و پرستیژ بین المللی را کسب نماید. از سویی دیگر مقامات ریاض به این امر واقفند، که امروزه و در زمانی که ارزشهای سیاسی و سیاست خارجی این کشور جذابیتی برای دیگران ندارد، از این عامل به خوبی استفاده کنند.

پینوشتها

1- Nye,J.Soft power and American foreign policy, political science quarterly, 2008.

2- جوزف، نای، قدرت نرم، ابزارهای موفقیت در سیاست بین الملل، ترجمه سید محسن روحانی و مهدی ذوالفقاری، تهران، انتشارات دانشگاه امام صادق، 1387.

3- Nye,J. Security and smart power, American behavioural scientis, 2008.

4- هوشنگ، جلالی، مقدمه‌ای بر نقش مؤلفه‌های قدرت اجتماعی ـ فرهنگی در امنيت ملی، فصلنامه مطالعات دفاعی استراتژيك، ش 1، تابستان 1378.

5- رقیه السادات عظیمی، عربستان سعودی (کتاب سبز)، تهران دفتر مطالعات سیاسی وزارت خارجه، 1384.

6- نصرت الله آشتی، ساختار حکومت عربستان سعودی، تهران، دفتر مطالعات سیاسی و بین المللی وزارت خارجه، 1366.