تغییرات محیط زیستی موثر بر امنیت ایران

دكتر مهرداد مير سنجري

استاد دانشگاه و كارشناس مسائل ژئوپلتيك

 مركز بين المللي مطالعات صلح –   IPSC

مفهوم امنیت زیستي

محیط زیست و امنیت ملی بسیار به هم مرتبط هستند و قطعا مسائل محیط زیستی ایران و مسائل محیط زیستی جهان در تعامل و ارتباط بسیار نزدیک با مسائل سیاسی و امنیتی کشورها قرار گرفته است. به صورت طبیعی، محیط زیست و معضلات و مشکلات آن مقوله ای فرا گذر از مرزها است. ولیکن شرایط امروز جهان و منافع سیاسی، اقتصادی قدرت های بیگانه سبب می شود که ما شاهد این باشیم که در بسیاری از بخش ها این منافع سیاسی و اقتصادی قدرت ها در کشورهای ضعیف تر به نگاه محیط زیستی و اکولوژیک غلبه پیدا کند.

باید توجه داشته باشیم که در ایران نیز به عنوان بخشی از کره زمین که بزرگ ترین منابع نفتی و گازی را در همه دنیا دارد، تعامل و تعارض زیادی را بین مسائل اکولوژیکی و محیط زیستی با مسائل سیاسی مشاهده می کنیم. بنابراین، نفت، گاز و منابع عظیم هیدروکربن در شما و جنوب ایران و در خلیج فارس و کاسپین واقعیت و ارزشی هست و در عین حال پتانسیل تهدید علیه امنیت ملی کشورمان است. توجه داشته باشید که آلودگی های ناشی از صنایع پتروشیمی، پالایشگاه ها و بسیاری از فعالیت های وابسته به منابع هیدروکربن در تعارض مستقیم با حفاظت محیط زیست است. یعنی نگاه محیط زیست گرایانه، نگاه حفظ طبیعت، عدم تخریب طبیعت، متاسفانه در بسیاری از نظام های اقتصادی دنیا و به ویژه در صنعت نفت و گاز وجود ندارد. بنابراین یکی از بزرگترین مسائل و مشکلات محیط زیستی که ارتباط مستقیم با مسائل امنیتی پیدا می کند، آلودگی هایی است که بهره برداری از منابع هیدروکربن در کرانه های غربی دریای کاسپین، در محدوده جمهوری باکو و نیز فعالیت های شرکت های نفتی در کرانه های جنوبی خلیج فارس هست که کمتر به آن توجه می شود و عملا ما شاهد این هستیم که کنوانسیون های محیط زیستی که برای حمایت از محیط زیست در دریاچه های شمالی و جنوبی ایجاد شده است، مانند کنوانسیون رامسر برای حفاظت از تالاب ها که بسیاری از آن ها در کرانه های دریاها هستند، به وجود آمده است. همه این ها متاسفانه از قدرت بازدارندگی کافی برای جلوگیری از تخریب های محیط زیستی برخوردار  نیستند. بنابراین، ما شاهد این هستیم که اگر کشورهای کرانه غربی دریای کاسپین به وسیله چاه های نفتی آلودگی های مستقیم را به این دریا وارد می کنند، هیچ راهکاری برای دریافت جریمه و پرداخت خسارت و غرامت به ویژه در کشورهایی که تحت تاثیر این آلودگی قرار می گیرند، وجود ندارد. یعنی هیچ یک از این کشورها توان دریافت این غرامت و خسارت را از کشورهای تولید کننده آلودگی ندارند. به همین شکل، ما در کرانه جنوبی خلیج فارس شاهد این هستیم که دست بردن در طبیعت، دست بردن در محیط زیست برای توسعه سیاسی، ژئوپلیتیکی و امنیتی توسط امارات در خلیج فارس، به وسیله پروژه های عظیم نخل ایجاد شده است ولی متاسفانه ما شاهد حتی کمترین واکنشی از سوی کشورمان نبودیم .

چالش های امنیت زیست محیطی ایران

از بحران های عمده ای که به طور غیر مستقیم بر روی مسائل امنیتی تاثیر می گذارد می توانیم به بحران آب اشاره کنیم که به ویژه در محدوده کشورهای خاورمیانه یا آسیای غربی هر سال شرایط بدتری نسبت به سال قبل پیدا می کند. بحران آب در ایران همگام با سو مدیریت منابع آب همراه است که شوربختانه به سمت یکی از راه های مدیریت منابع آب می رود که این راه یکی از بدترین راه مدیریت منابع است که از سدسازی استفاده می شود. ما شاهد این هستیم که در ایران به صورت وسیع و غیر محیط زیستی در حال اجرا هست. کم ترین ملاحظات محیط زیستی در آن صورت نمی گیرد. متاسفانه ارزیابی شایسته اثرات محیط زیستی یا EIA بر روی پروژه های عظیم پول ساز در کشورمان به درستی انجام نمی شود. نتیجه اعمال نادرست ارزیابی های محیط زیستی بر روی پروژه های کلان بسیار سودآور برای برخی، نتیجه آن لطماتی بسیاز سنگین بر اکوسیستم شکننده عمدتا خشک و نیمه خشک کشورمان است. ایران کشوری بسیار کم آب است، اما آن چنان سو مدیریتی بر منابع آب صورت می گیرد که در استان های پر آب با بیش از 1500 میلی متر بارندگی سالیانه مانند گیلان و مازندران ما شاهد سدسازی هستیم. این موضوع کاملا بی معناست که در استان هایی که از نعمت آب به میزان فراوان برخوردار هستند یا منابع آب مستقیم، مانند استان های شمالی و یا سرچشمه های رودهای بزرگ کشور مانند استان لرستان، شاهد سدسازی و دفاع از آن هستیم. بنابراین، این مسئله در سطح ملی و بین المللی تاثر گذار خواهد بود. منابع آب در کشورهای همسایه ما نیز در شرایط ویژه سو مدیریت قرار دارد. برای نمونه در ترکیه شاهد پروژه عظیم گاپ را ایجاد کرده اند و سد بزرگ آتاتورک بر روی سر شاخه های رود فرات ایجاد شده است که تاثیر مستقیمی را بر جا به جایی جمعیتی مناطق کردنشین و بیایان زایی در عرصه های پایین دست مانند سوریه و عراق و تاثیرات مستقیم در تغییرات اکوسیستمی را مشاهده می کنیم و در کنار آن تهدیدهای امنیتی برای کشورهای هم جوار از طریق بحران های ریزگردها، بحران های آب و جمعیت های تحت تاثیر و در معرض تهدید که جا به جایی آن ها هم علاوه بر ترکیه در کشورهای هم جوار می تواند بحران های بسیار زیادی را ایجاد نماید. بنابراین سو مدیریت منابع آب هم در کشورهای هم جوار و هم در ایران، از بحران هایی است که بر امینت ملی تاثیرگذار خواهد بود. از آن فراتر، فراموش نکنیم که ضعف نهاد متولی حفاظت از محیط زیست در کشور، از نظر پشتیبانی و اعتباری، یکی از معضلات بسیار بزرگی است که تا کنون رفع نشده است و باید به این مسئله توجه شود که نهادی که دست کم بر ده درصد عرصه های طبیعی کشور به عنوان مناطق تحت نظر خود باید نظارت شایسته داشته باشد و نیز بر روی محیط زیست انسانی و کلیه فعالیت های کارخانجات و صنایع و کارگاه هایی که به صورت مستقیم بر محیط زیست طبیعی و محیط زیست انسانی اثر گذار هستند، باید نظارت کند، از بودجه کافی سالانه برخوردار نیست. این واقعیتی است که وجود دارد و هر سال هم تکرار شده است. این موردی است نگارنده بارها به آن اشاره کرده ام که باید حتما به تغییر و بهبود بودجه سازمان متولی محیط زیست کشور توجه شود، اما متاسفانه وضعیت به روال گذشته است.

 واژگان كليدي:  تغییرات محیط زیستی موثر ، امنیت ایران