وضعیت اقتصادی، اجتماعی کردها در سوریه

دکتر گلناز سعیدی

عضو هیئت علمی دانشگاه

مرکز بین المللی مطالعات صلح- IPSC

 

کردهای سوریه به‌عنوان یکی از بزرگ‌ترین اقلیت‌های قومی این کشور، تأثیرات قابل توجهی در تاریخ سیاسی، اجتماعی و فرهنگی سوریه داشته‌اند. این گروه عمدتاً در شمال و شمال شرق سوریه سکونت دارند و از ابتدای قرن بیستم، پس از توافق‌نامه سایکس-پیکو در سال 1916 که کردهای خاورمیانه را تقسیم کرد، به‌عنوان اقلیتی شناخته شدند. کردهای سوریه، برخلاف کردهای عراق و ترکیه، در سطح جهانی کمتر شناخته شده‌اند، اما همانند دیگر کردهای منطقه، روابط پرتنشی با دولت مرکزی داشتند و به‌عنوان اقلیتی با نقض حقوق بشر مواجه بودند. در طول تاریخ، سیاست‌های سرکوبگرانه دولت سوریه و تحولات جنگ داخلی این کشور، بر وضعیت کردها تأثیرات عمیق و پیچیده‌ای گذاشته است.

در بعد اقتصادی، کردها به‌ویژه در مناطق تحت کنترل خودمختار، با مشکلاتی مانند وابستگی به کمک‌های انسانی، کمبود زیرساخت‌های اساسی و بحران‌های اقتصادی ناشی از جنگ روبه‌رو هستند. از جنبه سیاسی، کردها در تلاش برای دستیابی به خودمختاری و مقابله با تهدیدات امنیتی بوده‌اند، اما همزمان با چالش‌هایی چون سرکوب‌های دولتی و درگیری‌های داخلی میان گروه‌های کردی مواجه بودند. در زمینه فرهنگی، علیرغم سرکوب‌های تاریخی و تلاش‌های مداوم برای محدود کردن زبان و هویت کردی، کردها توانسته‌اند فرهنگ و زبان خود را احیاء کنند، اما تهدیدات فرهنگی و امنیتی همچنان پابرجاست.

 

تاریخچه کردهای سوریه

تاریخ کردهای سوریه از زمان‌های گذشته تحت تاثیر تحولات سیاسی و جغرافیایی قرار داشته است. در دوران امپراتوری عثمانی، کردها در مناطق شمال و شرق سوریه سکونت داشتند و تحت سلطه عثمانی‌ها بودند، هرچند که در امور داخلی خود استقلال نسبی داشتند. پس از پایان جنگ جهانی اول و بر اساس توافق سایکس-پیکو، کردها در سوریه به‌عنوان بخشی از سرزمین‌های تحت کنترل فرانسه درآمدند و با سیاست‌های عربی‌سازی، واجه قدرت استعماری  شدند. پس از استقلال سوریه در سال 1946، کردها همچنان با سرکوب‌های دولت جدید روبه‌رو بودند و حقوق فرهنگی و سیاسی آن‌ها محدود شد.

در دوران حکومت حافظ اسد و سپس بشار اسد، کردها همچنان از حقوق خود محروم بودند و سیاست‌های عربی‌سازی ادامه داشت. با آغاز جنگ داخلی سوریه در سال 2011، کردها از مشارکت مستقیم در درگیری‌ها خودداری کردند و به‌دنبال حفظ خودمختاری و هویت فرهنگی خود بودند. در این دوره، حزب اتحاد دموکراتیک (PYD) و نیروهای یگان‌های مدافع خلق (YPG) در شمال و شرق سوریه نهادهایی خودمختار تشکیل دادند که بعدها به عنوان «اداره خودمختار شمال و شرق سوریه» شناخته شدند. این نهادها در تلاش‌اند تا حقوق کردها را تأمین کرده و هویت فرهنگی و سیاسی آن‌ها را حفظ کنند.

وضعیت اقتصادی کردها در سوریه

وضعیت اقتصادی کردهای سوریه تحت تأثیر عوامل مختلفی قرار داشت، از جمله آن‌ها جنگ داخلی سوریه، سرکوب‌های سیاسی توسط دولت سوریه، و چالش‌های اقتصادی منطقه‌ای. در دوران پیش از جنگ داخلی، مناطق کردنشین سوریه به شدت از نظر اقتصادی محروم بودند. سیاست‌های دولتی که تمرکز خود را بر مناطق مرکزی و جنوبی سوریه گذاشته بود، باعث شد که مناطق شمال و شمال شرقی، که سکونتگاه اصلی کردها بود، کمتر مورد توجه قرار گیرد. کشاورزی به عنوان فعالیت اقتصادی اصلی در این مناطق محسوب می‌شد، اما سیاست‌های دولتی، از جمله اصلاحات ارضی و ایجاد “کمربند عربی”، فرصت‌های اقتصادی کردها را کاهش داد. علاوه بر این، کردهای سوریه که به‌ویژه در مناطق شمال و شمال شرق سکونت دارند، به دلیل وضعیت اقلیتی خود، از حقوق مالکیت و فرصت‌های شغلی در بخش دولتی محروم بودند.

جنگ داخلی سوریه که از سال 2011 آغاز شد، تغییرات عمده‌ای در وضعیت اقتصادی کردها ایجاد کرد. مناطق کرد نشین، به ویژه استان حسکه و مناطق جزیره که دارای منابع نفت و کشاورزی هستند، اهمیت استراتژیک یافتند. پس از شکست داعش، کردها و نیروهای تحت حمایت آن‌ها (SDF) و YPG) )کنترل بخش‌های وسیعی از شمال و شرق سوریه را به دست گرفتند و در این مناطق نهادهای خودمدیریتی مانند اداره خودگردان شمال و شرق سوریه را تشکیل دادند. این مناطق به منابع طبیعی مهمی مانند نفت و گاز دسترسی پیدا کردند که درآمدهای نفتی به عنوان یکی از منابع اصلی تأمین مالی برای اداره مناطق خودمختار کردها استفاده می‌شود. با این حال، جنگ و تحریم‌های بین‌المللی باعث محدودیت در دسترسی به این منابع شده است.

اقتصاد مناطق کردنشین به شدت به شغل‌های دولتی وابسته است و بیشتر مردم در دستگاه‌های دولتی و نظامی مشغول به کار هستند. حقوق بالاتر نسبت به دیگر مناطق تحت کنترل رژیم یا مخالفین باعث شده که استاندارد زندگی در این مناطق بهتر باشد، اما این وابستگی شدید به دولت و ساختارهای نظامی موجب مشکلات اقتصادی زیادی شد، چرا که هرگونه تغییر در این ساختارها تأثیرات منفی بر معیشت مردم داشته است. علاوه بر این، تحریم‌ها و فشارهای بین‌المللی باعث محدودیت در صادرات و واردات کالاها، تجهیزات و منابع مالی شد و نبود رابطه رسمی با کشورهای دیگر مانع جذب سرمایه‌گذاری خارجی و کمک‌های بشردوستانه در این مناطق گردید.

در زمینه زیرساخت‌ها، اگرچه کردها در برخی مناطق مانند قامشلی، کوبانی و حسکه توانسته‌اند برخی از خدمات عمومی و زیرساخت‌ها را بازسازی کنند، اما مشکلات همچنان پابرجا است. کمبود آب، برق و خدمات بهداشتی از جمله مسائل اساسی است که مناطق کرد نشین با آن روبه‌رو هستند. همچنین، کشاورزی به‌عنوان یکی از مهم‌ترین بخش‌های اقتصادی در این مناطق نقش دارد، اما مشکلاتی مانند کمبود منابع آبی، تغییرات اقلیمی و جنگ داخلی تولیدات کشاورزی را تحت تأثیر قرار داده است.

با توجه به بحران اقتصادی و نرخ بالای بیکاری، بسیاری از کردهای سوریه به‌ویژه جوانان، به دنبال فرصت‌های شغلی در کشورهای دیگر هستند. همچنین، مناطق مرزی کردهای سوریه با ترکیه و عراق با چالش‌های اقتصادی خاصی روبه‌رو هستند. این مناطق علاوه بر فشارهای نظامی و سیاسی از سوی کشورهای همسایه، تحت تأثیر تحریم‌های اقتصادی و محدودیت‌های تجاری قرار دارند که اقتصاد این مناطق را تضعیف کرده است. در مجموع، وضعیت اقتصادی کردهای سوریه دارای مشکلات گسترده‌ای است. 

وضعیت سیاسی کردهای سوریه

کردهای سوریه، به عنوان یکی از بزرگ‌ترین اقلیت‌های قومی این کشور، از زمان تأسیس دولت سوریه در قرن بیستم با چالش‌های سیاسی و اجتماعی مختلفی روبرو بوده‌اند. این اقلیت با تاریخ و فرهنگی خاص خود نه تنها در برابر سرکوب‌های داخلی از سوی رژیم حاکم، بلکه در برابر تحولات و بحران‌های منطقه‌ای نیز با مشکلات جدی مواجه بوده است. از زمان تأسیس دولت سوریه تحت حاکمیت فرانسه در اوایل قرن بیستم، کردها در این کشور همواره با سیاست‌های سرکوبگرانه و تبعیض‌آمیز مواجه بوده‌اند. پس از توافقات سایکس-پیکو و تقسیم منطقه، کردها در سوریه از نظر سیاسی و اقتصادی به حاشیه رانده شدند. دولت سوریه از سیاست‌های عربی‌سازی مناطق کرد نشین حمایت کرده و اقدامات مختلفی برای سرکوب زبان، فرهنگ و هویت کردها انجام داده است. محدودیت‌های زیادی برای فعالیت‌های سیاسی کردها در داخل سوریه وجود داشته است که این وضعیت در سال‌های اخیر و به ویژه با تحولات سیاسی در منطقه، شدت بیشتری یافته است.

در دوران پس از استقلال سوریه، کردها تلاش کردند تا گروه‌ها و احزاب سیاسی خود را سازماندهی کنند. حزب دموکراتیک کرد سوریه (KDPS) و حزب اتحادیه دموکراتیک (PYD) از جمله مهم‌ترین گروه‌های سیاسی کرد در این کشور هستند. حزب PYD که شاخه‌ای از حزب کارگران کردستان (PKK) به شمار می‌آید، در جنگ داخلی سوریه که از سال 2011 آغاز شد، نقش مهمی در تحولات سیاسی شمال و شرق سوریه ایفا کرده است. جنگ داخلی سوریه باعث شد که مناطق کرد نشین در شمال و شمال شرق سوریه فرصت‌هایی برای گسترش خودمختاری پیدا کنند. پس از شکست داعش، حزب PYD توانست کنترل بخش‌های وسیعی از این مناطق را به دست گیرد و با ائتلاف‌هایی با نیروهای مختلف مخالف رژیم اسد موقعیت خود را تقویت کند. در عین حال، حزب PYD با چالش‌های داخلی و خارجی زیادی نیز مواجه بوده است. یکی از مهم‌ترین مسائل سیاسی، روابط این حزب با دیگر گروه‌های کردی مانند شورای ملی کردستان سوریه (KNC) است که تحت حمایت حزب دموکرات کردستان عراق (KDP) قرار دارد.

در سال 2014، پس از شکست داعش در برخی مناطق سوریه، ائتلافی از احزاب و گروه‌های کردی به رهبری PYD اقدام به تشکیل اداره خودمختار دموکراتیک در شمال و شرق سوریه کرد. این اداره که به‌عنوان مدل فدرالیسم دموکراتیک در سوریه شناخته می‌شود، خواستار تغییرات اساسی در ساختار سیاسی سوریه و ایجاد یک سیستم فدرال برای تمامی اقوام و گروه‌ها بود. اما این اداره خودمختار با مشکلات زیادی روبرو بوده است. از جمله تضادهای سیاسی با رژیم سابق دمشق، فشارهای ترکیه به‌ویژه از بابت حضور نیروهای PKK در این مناطق، و شکاف‌های داخلی میان احزاب و گروه‌های مختلف کرد که موجب شده تا همکاری میان این گروه‌ها برای تحقق اهداف سیاسی مشترک دچار مشکل شود.

سیاست‌های خارجی و دخالت‌های کشورهای منطقه‌ای مانند ترکیه، عراق و آمریکا نیز تأثیر زیادی بر وضعیت سیاسی کردهای سوریه داشته است. ترکیه که حزب PYD را وابسته به PKK می‌داند، با عملیات‌های نظامی متعدد در شمال سوریه، به‌ویژه در عفرین، سعی در تضعیف نفوذ کردها داشته است. در مقابل، آمریکا به‌ویژه از زمان جنگ علیه داعش، حمایت نظامی و سیاسی از نیروهای دموکراتیک سوریه (SDF) که عمدتاً شامل یگان‌های مدافع خلق (YPG) هستند، داشته است. این حمایت‌ها باعث شده که کردها در برخی مواقع به یک قدرت مهم در مذاکرات سیاسی و نظامی تبدیل شوند. با این حال، روابط کردها با دمشق پیچیده است و برخی از گروه‌های کرد خواستار خودمختاری در قالب فدرالیسم در سوریه هستند.

آینده سیاسی کردهای سوریه به تحولات داخلی و خارجی بستگی دارد. اختلافات داخلی میان گروه‌های مختلف کرد، یکی از عوامل کلیدی در تعیین آینده سیاسی کردها خواهد بود. در سطح بین‌المللی، تعاملات با کشورهای همسایه و قدرت‌های بزرگ مانند آمریکا و روسیه می‌تواند نقش زیادی در سرنوشت سیاسی کردهای سوریه ایفا کند. همچنین، تحولات در سایر کشورهای کرد نشین مانند عراق و ترکیه نیز می‌تواند بر وضعیت کردهای سوریه تأثیرگذار باشد. 

در نتیجه، وضعیت سیاسی کردهای سوریه تحت تأثیر تاریخچه سرکوب‌های سیاسی، بحران‌های داخلی و دخالت‌های خارجی قرار دارد. با ایجاد یک مدل خودمختار در شمال و شرق سوریه، کردهای این کشور توانسته‌اند جایگاه خود را در سیاست‌های داخلی و بین‌المللی تقویت کنند. اما همچنان مشکلات داخلی و خارجی، از جمله اختلافات میان گروه‌های مختلف کرد و فشارهای خارجی، چالش‌های جدی برای تحقق خواسته‌های سیاسی کردها در سوریه به شمار می‌روند. برای آینده، توافقات سیاسی داخلی و حل بحران‌های منطقه‌ای می‌تواند نقشی مهم در تثبیت وضعیت سیاسی کردهای سوریه ایفا کند.

وضعیت فرهنگی کردهای سوریه

کردهای سوریه به‌عنوان یکی از بزرگ‌ترین اقلیت‌های قومی این کشور، از تاریخ و فرهنگی غنی برخوردارند که تحت تأثیر سیاست‌های سرکوبگرانه دولت مرکزی و تحولات منطقه‌ای قرار گرفته بود. از زمان تأسیس دولت سوریه در قرن بیستم، کردها همواره در معرض سیاست‌های عربی‌سازی و محدودیت‌های شدید در زمینه‌های زبانی، فرهنگی و اجتماعی بوده‌اند. این سیاست‌ها مانع رشد و گسترش زبان، هنر و سایر جنبه‌های هویت فرهنگی آن‌ها شده است. با این حال، تاریخ کردهای سوریه گواه تلاش مستمر برای حفظ هویت فرهنگی و ارتقای وضعیت سیاسی و اجتماعی‌شان بوده است.

پس از استقلال سوریه در سال 1946، سیاست‌های دولت مرکزی به سمت حذف تدریجی هویت کردی پیش رفت. زبان کردی از مدارس و رسانه‌ها حذف شد و کردها مجبور شدند زبان عربی را به‌عنوان زبان رسمی بپذیرند. این محدودیت‌ها حتی تا دهه‌های پایانی قرن بیستم ادامه یافت و بسیاری از نویسندگان، شاعران و هنرمندان کردی در معرض سانسور یا اجبار به سکوت قرار گرفتند. با این وجود، فرهنگ کردی در قالب موسیقی، ادبیات شفاهی و سنت‌های خانوادگی به حیات خود ادامه داد.

با آغاز جنگ داخلی سوریه در سال 2011، فضای سیاسی و فرهنگی این کشور دستخوش تغییرات اساسی شد. در این دوران، کردها موفق شدند کنترل بخش‌هایی از شمال و شرق سوریه را به دست گیرند و اداره خودمختار دموکراتیک را تأسیس کنند. این تحول فرصتی برای احیای زبان و فرهنگ کردی فراهم آورد. در مناطقی که تحت کنترل اداره خودمختار قرار گرفت، آموزش زبان کردی در مدارس آغاز شد و رسانه‌های کردی مانند شبکه‌های تلویزیونی و رادیویی تأسیس گردید. همچنین جشنواره‌های فرهنگی، نمایش‌های هنری و مراسم سنتی در این مناطق به‌طور گسترده برگزار شدند.

هنر و ادبیات کردی نیز در این دوره شکوفا شد. شاعران، نویسندگان و هنرمندان کردی توانستند آثار خود را آزادانه منتشر کنند و جشنواره‌های ادبی به زبان کردی شکل گرفت. موسیقی کردی که از دیرباز بخشی جدایی‌ناپذیر از فرهنگ این قوم بوده است، دوباره رونق گرفت و در مراسم و جشن‌های عمومی، به‌ویژه عید نوروز، اجراهای گسترده‌ای از موسیقی و رقص کردی دیده می‌شود. این تحولات بیانگر مقاومت فرهنگی کردها در برابر فشارهای سیاسی و اجتماعی است.

با وجود این پیشرفت‌ها، کردهای سوریه همچنان با چالش‌های زیادی مواجه هستند. اختلافات داخلی میان گروه‌های مختلف کرد، از جمله حزب اتحاد دموکراتیک PYD) ) و شورای ملی کردستان سوریه KNC))، موجب شکاف در میان آن‌ها شده است. این اختلافات بر تلاش‌های مشترک برای حفظ و گسترش حقوق فرهنگی و سیاسی تأثیر منفی گذاشته است. همچنین، فشارهای خارجی به‌ویژه از سوی ترکیه و درگیری‌های مداوم منطقه‌ای، تهدیدی جدی برای فرهنگ و هویت کردها محسوب می‌شود. ترکیه، به دلیل ارتباط PYD با حزب کارگران کردستان PKK))، بارها به مناطق تحت کنترل کردها حمله کرده و این امر موجب تخریب زیرساخت‌های فرهنگی و اقتصادی در این مناطق شده است.

وضعیت اجتماعی کردهای سوریه 

پیش از آغاز جنگ داخلی سوریه، جامعه کردهای این کشور با تبعیض گسترده‌ای از سوی دولت مرکزی روبرو بود. بسیاری از کردها از حقوق شهروندی محروم شده بودند و در دسته‌بندی‌هایی نظیر “خارجی” یا “پنهان” قرار می‌گرفتند. این وضعیت سبب شده بود که دسترسی کردها به خدمات آموزشی، بهداشتی و شغلی به شدت محدود شود. سیاست‌های عربی‌سازی و سرکوب هویت کردی، جامعه کردها را به سوی حفظ ساختارهای سنتی و قبیله‌ای سوق داده بود. با وجود این محدودیت‌ها، جامعه کردی همچنان تلاش می‌کرد که هویت و فرهنگ خود را در برابر فشارهای دولتی حفظ کند.

با آغاز جنگ داخلی سوریه در سال 2011، جامعه کردها وارد مرحله‌ای تازه شد. در این دوران، کردها نقش قابل‌توجهی در مقاومت در برابر گروه‌های افراطی از جمله داعش ایفا کردند. این مقاومت نه‌تنها جایگاه آن‌ها را در معادلات داخلی و بین‌المللی ارتقا داد، بلکه به تقویت هویت اجتماعی و انسجام میان کردها منجر شد. یکی از تغییرات مهم در این دوران، مشارکت گسترده زنان در نیروهای نظامی و نهادهای خودمدیریتی بود. این تحول، نقش‌های اجتماعی سنتی را به چالش کشید و زمینه‌ساز تغییرات اجتماعی عمیق در جامعه کردها شد. تلاش برای ایجاد ساختارهای اجتماعی مبتنی بر برابری و دموکراسی، بازتابی از آرمان‌های جدید در میان کردها بود.

در دوران پس از سقوط نسبی دولت مرکزی، جامعه کردهای سوریه فرصت‌های تازه‌ای برای بازسازی اجتماعی به دست آورد. با تأسیس مناطق خودمختار در شمال و شرق سوریه، تلاش‌هایی برای ایجاد نهادهای دموکراتیک آغاز شد. تقویت نقش زنان و جوانان در امور اجتماعی، آموزشی و مدیریتی از جمله دستاوردهای این دوره بود. نهادهای خودمدیریتی در این مناطق تلاش کردند تا ساختارهای سنتی و قبیله‌ای را به تدریج با مدل‌های مدرن‌تر جایگزین کنند. با این حال، رقابت‌های داخلی میان گروه‌های مختلف کرد و فشارهای خارجی از سوی دولت سوریه، ترکیه و سایر بازیگران منطقه‌ای همچنان چالش‌های جدی برای این جامعه ایجاد کرده است. علاوه بر این، جنگ و بی‌ثباتی باعث افزایش مشکلات اجتماعی نظیر مهاجرت، فقر و آسیب‌های روانی ناشی از درگیری‌ها شده است.

 

نتیجه‌

وضعیت کردهای سوریه در ابعاد سیاسی، اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی، بازتابی از تاریخ طولانی تبعیض، مقاومت و تغییرات بنیادین در این جامعه است. کردهای سوریه به‌عنوان یکی از بزرگ‌ترین اقلیت‌های قومی این کشور، همواره تحت سیاست‌های سرکوبگرانه دولت مرکزی قرار داشتند که به تضعیف هویت و حقوق آن‌ها منجر شده بود. با این حال، جنگ داخلی سوریه و تحولات منطقه‌ای فرصت‌هایی را برای احیای هویت و تقویت جایگاه آن‌ها در ساختار سیاسی، اجتماعی و فرهنگی کشور فراهم کرد.

از منظر سیاسی، کردها با تلاش برای خودمختاری و ایجاد نهادهای دموکراتیک در مناطق شمال و شرق سوریه توانستند بخشی از حقوق خود را بازیابی کنند. این تلاش‌ها به‌رغم فشارهای دولت سوریه، ترکیه و سایر بازیگران منطقه‌ای، گام‌های مهمی در جهت تأمین حاکمیت محلی کردها و جلب توجه جامعه بین‌المللی به مسئله آن‌ها بود. از نظر اقتصادی، مناطق کرد نشین همچنان با چالش‌های بزرگی نظیر ضعف زیرساخت‌ها، تحریم‌ها، و اثرات جنگ روبرو هستند. با این وجود، تلاش‌هایی برای ایجاد اقتصاد محلی و خودکفا، به‌ویژه در حوزه کشاورزی و تجارت، به چشم می‌خورد.

از لحاظ اجتماعی، کردهای سوریه با حفظ انسجام جامعه و ایجاد تغییرات بنیادین در نقش‌های سنتی، نظیر افزایش مشارکت مردان، زنان و جوانان در امور اجتماعی و مدیریتی، نشان دادند که جنگ و بحران می‌تواند به عاملی برای تحول اجتماعی بدل شود. در بعد فرهنگی، کردها توانسته‌اند زبان، هنر، موسیقی و سنت‌های خود را در شرایط جدید احیا کنند. ایجاد مدارس به زبان کردی، برگزاری مراسم فرهنگی و جشنواره‌های هنری، و تقویت تولیدات ادبی و هنری از جمله دستاوردهای مهم آن‌ها در این زمینه است.

با وجود این پیشرفت‌ها، کردهای سوریه همچنان با چالش‌های بزرگی نظیر فشارهای سیاسی خارجی، بی‌ثباتی امنیتی، مشکلات اقتصادی، و تهدیدهای فرهنگی روبه‌رو هستند. آینده این جامعه به تعامل عوامل مختلفی بستگی دارد. احتمالاً آن‌ها بتوانند نوعی خودمختاری محدود در چارچوب سوریه یکپارچه حفظ کنند، اما فشار ترکیه، که به شدت مخالف خودمختاری کردهاست، و نیز توافقات احتمالی با دولت سوریه، می‌تواند این وضعیت را تغییر دهد. حمایت‌های آمریکا و روسیه در کوتاه‌مدت به تقویت موقعیت آن‌ها کمک می‌کند، اما این حمایت‌ها ممکن است به دلیل تحولات ژئوپلیتیکی کاهش یابد. در کنار این عوامل، اختلافات داخلی و چالش‌های اقتصادی نیز نقش مهمی در تعیین ثبات و آینده آن‌ها ایفا خواهد کرد. به طور کلی، آینده کردهای سوریه شکننده و به‌شدت وابسته به تحولات منطقه‌ای و بین‌المللی است.

 

منابع

1. Abbas, Leyla. Decentralized Governance in Conflict Zones: The Case of Kurdish-led Regions in Syria.American University of Beirut, Lebanon, 2021,p.143.Available via AUB Library Digital Commons.
2. Çelik, Mervan.2023. The Role of Kurdish Autonomy in Northeastern Syria: Governance and Social Dynamics Post-Assad.p.152.
   Available through Lund University’s repository.
3. Darwish, Ahmed. Economic Realities and Challenges in Kurdish-administered Syria (2011–2023).University of Amsterdam, Netherlands, 2023, 135 pages.Available via University of Amsterdam repository.
4. Haddad, Fadi.2022. Kurdish Identity in Transition: Political, Cultural, and Economic Shifts in Post-War Syria.University of Edinburgh, UK.,p.178.
   Access via University of Edinburgh repository.
5. Hassan, Nadia. Gender Equality and Ethnic Pluralism in AANES: Progress and Challenges.Princeton University, USA, 2020,p. 122.Princeton University Thesis Archives.
6. Othman, Rojhat. Turkey and Syria’s Kurdish Regions: Socio-political Interactions and International Implications.SOAS, University of London, UK, 2024 (expected),p. 160.Publication pending, SOAS repository.